O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI ICHKI ISHLAR VAZIRLIGI
AKADEMIYA
M. A. RUSTAMOV, M. I. ASRIYANS
INGLIZ TILI GRAMMATIKASI
TOSHKENT
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI ICHKI ISHLAR VAZIRLIGI
AKADEMIYA
M. A. RUSTAMOV, M. I. ASRIYANS
INGLIZ TILI GRAMMATIKASI
Toshkent 2006
81.2 Англ. я 73
R–88
R–88
Rustamov M. A., Asriyans M. I.
Ingliz tili grammatikasi: O‘quv qo‘llanmasi. –
T.: O‘zbekiston Respublikasi IIV
Akademiyasi, 2006. – 111 b.
O‘quv qo‘llanmada hozirgi zamon ingliz adabiy tilida faol
ishlatiladigan grammatik hodisalar, modellar va konstruk-
siyalarning yasalishi qoidalari va qo‘llanish holatlari bayon
qilingan.
Qo‘llanma ingliz tilini o‘rganayotgan barcha kitobxonlar
uchun mo‘ljallangan.
ББK 81.2 Англ. я 73
Taqrizchilar: filologiya fanlari doktori, professor
A
.A. Abduazizov;
yuridik fanlari nomzodi
A. Rahmonov
.
© O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2006 y.
3
SO‘Z BOSHI
Ma’lumotnoma O‘zR IIV Akademiyasida chet tili
sifatida ingliz tilini o‘rganuvchi talabalarga mo‘ljallangan
bo‘lib, Akademiya tinglovchilari uchun tuzilgan “ingliz tili”
fanidan namunaviy o‘quv dasturida nazarda tutilgan
grammatik mavzular asosida tuzilgan. Qo‘llanmani
tuzishda ingliz tili grammatikasiga oid zamonaviy ilmiy
adabiyotlar, darslik va o‘quv qo‘llanmalaridan foydalanildi.
Grammatik hodisalarning sharhlarini berishda hozirgi
o‘zbek adabiy tilining xususiyatlari hisobga olingan. Ingliz
tilida qotib qolgan va so‘zma-so‘z tarjima qilib
bo‘lmaydigan grammatik qoliplarning o‘zbek tilidagi
muqobil shakllarini topishga harakat qilingan va zarur
o‘rinlarda izohlar bilan tushuntirib berilgan. O‘quvchilar
uchun qulaylik tug‘dirish maqsadida ishda chizma va
jadvallardan keng foydalanilgan.
Qo‘llanmada ingliz tilining sodda grammatikasi
doirasida ma’lumotlar berishga harakat qilingan. Unda
ingliz tilidagi ot, olmosh, son, sifat, fe’l kategoriyalariga oid
hamda sifatdoshlar, modal fe’llar, bog‘lovchi va old
ko‘makchilar (predloglar), gapdagi so‘zlar tartibi kabilar
haqida til o‘rganuvchilar uchun zarur ma’lumotlar
keltirilgan.
Qo‘llanmaga so‘z yasovchi qo‘shimchalar va noto‘g‘ri
fe’llar ro‘yxatlari ilova qilingan. Noto‘g‘ri fe’llar ro‘yxati
ikkita jadvalda berilgan. Birinchi jadvalda hozirgi, o‘tgan
zamon va o‘tgan zamon sifatdoshi shakllari turlicha bo‘lgan
noto‘g‘ri fe’llar o‘rin olgan bo‘lsa, ikkinchi jadvalga har
uchchala yoki ikkinchi va uchinchi shakllari bir xil bo‘lgan
noto‘g‘ri fe’llar joylashtirilgan.
Qo‘llanma mualliflari ishda uchrashi mumkin bo‘lgan
kamchiliklar uchun oldindan uzr so‘ragan holda mazkur
qo‘llanma haqida bildirilgan har qanday tanqidiy fikrlarni
minnatdorchilik bilan qabul qiladilar.
4
OT
NOUN
Otlar shaxslar, hayvonlar, joylar, narsalar, hodisalar va
turli- tuman mavhum tushunchalarni ifodalovchi so‘zlar
bo‘lib, Who? (kim?) va What? (nima?) so‘roqlariga
javob bo‘ladi.
Sanaladigan va sanalmaydigan otlar
Ingliz tilidagi otlar ham o‘zbek tilidagi kabi ozi
ifodalagan tushunchaga ko‘ra sanaladigan yoki
sanalmaydigan otlarga bo‘linadi. Ba’zi ko‘p ma’noli otlar
bir ma’nosida sanaladigan otlar sirasiga kirsa, boshqa
ma’nosi bilan sanalmaydigan otlar qatoridan o‘rin olishi
mumkin. Sanaladigan va sanalmaydigan otlar quyidagi
xususiyatlari bilan farqlanadi:
Sanaladigan otlar
birlik va ko‘plik shakllariga ega
bo‘ladi
birlik yoki ko‘plikda kelishiga
qarab birlik yoki ko‘plik
shaklidagi fe’l bilan keladi
birlik shaklida kelganda oldida a,
an, yoki one kabi aniqlovchilar
bo‘lishi mumkin
ko‘plik shaklida kelganda oldida
many yoki few aniqlovchilari
bo‘lishi mumkin
faqat ko‘plik shaklida kelganda
oldidan some aniqlovchisi
ishlatilishi mumkin
faqat ko‘plik shaklida oldidan
number of kelishi mumkin
Sanalmaydigan otlar
faqat bir shaklga ega
birlik shaklidagi fe’llar bilan
keladi
oldidan a, an yoki one so‘zlari
aniqlovchi sifatida kelmaydi
oldidan aniqlovchi sifatida
much ishlatilishi mumkin
oldidan aniqlovchi sifatida
some kelishi mumkin
oldidan amount of qo‘llanishi
mumkin
5
Muayyan turdagi otlar odatda doim sanaladigan
bo‘ladi. Ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1. Odam, hayvon, o‘simlik, hasharot va ularning
qismlarini atovchi otlar:
PEOPLE
(ODAM)
a boy
(bir) bola
a girl
(bir) qiz
a man
(bir) kishi
a student
(bir) student
a teacher
(bir)
o‘qituvchi
a wife
(bir) rafiqa
a woman
(bir) ayol
ANİMALS
(HAYVON)
a cat
(bir) mushuk
a dog
(bir) it
a horse
(bir) ot
a mouse
(bir) sichqon
a tiger
(bir) yo‘lbars
a wolf
(bir) bo‘ri
a zebra
(bir) zebra
PLANTS
(O‘SIMLIK)
a cactus
(bir) kaktus
a bush
(bir) buta
a flower
(bir) gul
an oak
(bir) eman
a potato
(bir)
kartoshka
a rose
(bir) atirgul
a tree
(bir) daraxt
İNSECTS
(HASHAROT)
an ant
(bir)
chumoli
a butterfly
(bir) kapalak
a
caterpillar
(bir) qurt
a fly
(bir)
pashsha
a mite
(bir) burga
a tick
(bir) kana
a wasp
(bir) ari
PARTS
(QISM)
an ankle
(bir) to‘piq
a bone
(bir) suyak
a face
(bir) yuz
a head
(bir) bosh
a nose
(bir) burun
an ear
(bir) quloq
a wing
(bir) qanot
2. Turli shakllarga ega bo‘lgan narsa va obyektlarning
nomlari:
a ball
(bir) to‘p
a building
(bir) bino
a house
(bir) uy
a tent
(bir) palatka
a car
(bir) mashina
a door
(bir) eshik
a window
(bir) deraza
a shop
(bir) do‘kon
a mountain
(bir) tog‘
a river
(bir) daryo
a lake
(bir) ko‘l
a valley
(bir) vodiy
a street
(bir) ko‘cha
a church
(bir)
cherkov
a stadium
(bir) stadion
a tree
(bir) daraxt
a lamp
(bir) lampa
an
umbrella
(bir) soyabon
a book
(bir) kitob
a pen
(bir) ruchka
3. O‘lchov birliklari (uzunlik, maydon, og‘irlik, hajm,
harorat, bosim, tezlik va boshqalarni o‘lchashda
ishlatiladigan so‘zlar) va tasnif so‘zlari (turlarni atash
uchun xizmat qiladigan so‘zlar). Sanalmaydigan otlar
o‘lchanishi yoki tasniflanishi mumkin:
6
an inch
bir dyum (2,54 sm.)
a piece
bir bo‘lak
a cubic
centimeter
bir kub sm.
a gramm
bir gramm
a foot
bir fut (30,48 sm.)
a square foot
bir kvadrat fut
a part
bir qism
a meter
bir metr
a type
bir tur
a square meter
bir kvadrat metr
a degree
bir daraja
a pound
bir funt
a bit
bir chimdim, ozgina
a cubic inch
bir kub dyum
a drop
bir tomchi
an item
bir band
4. Jamiyatdagi tasniflanishga oid otlar:
a family
(bir) oila
a clan
(bir) to‘da
a tribe
(bir) qabila
a country
(bir)
mamlakat
a city
(bir)
shahar
a state
(bir)
davlat
a word
(bir) so‘z
a phrase
(bir) ibora
a language
(bir) til
5. Ba’zi mavhum tushunchalarni ifodalovchi otlar:
a help
(bir) yordam
a hindrance
(bir) to‘siq
an idea
(bir) fikr
an invention
(bir) kashfiyot
a nuisance
(bir) noxushlik
a plan
(bir) reja
a rest
(bir) hordiq
a scheme
(bir) chizma
a taboo
(bir) tabu/taqiq
Sanalmaydigan otlarni quyidagi guruhlarga bo‘lish
mumkin:
1. Oziq-ovqat, materiallar va metallar, tabiiy sifatlarni
nomlovchi otlar:
OZIQ-OVQATLAR
bread
non
cake
pirog
chocolate
shokolad
meat
MATERIAL VA
METALLAR
copper
mis
cotton
paxta
grass
o‘t
iron
TABIIY SIFATLAR
lightness
yorug‘lik
darkness
qorong‘ulik
heaviness
og‘irlik
brightness
7
go‘sht
spaghetti
makaron
spinach
ismaloq
butter
saryog‘
cheese
pishloq
temir
rayon
cellulosa
steel
po‘lat
wood
taxta
charog‘onlik
foolness
axmoqlik va boshqa
-ness
(-lik)ka tugovchi
so‘zlar
luminescence
miltirash, chaqnash
adolescence
yoshlik; yigitlik va qizlik
2. Suyuqliklar, gazlar va juda mayda qismlardan iborat
jismlar:
SUYUQLIKLAR
coffee
kofe
milk
sut
oil
yog‘
tea
choy
GAZLAR
air
havo
carbon dioxide
uglekislotali gaz
oxygen
kislorod
smoke
tutun
MAYDA BO‘LAKLARDAN
IBORAT JISMLAR
barley
arpa
rice
guruch
sugar
shakar
popcorn
bodroq
3. Tillarning nomlari: Arabic, English, Chinese, French,
Japanese, Russian, Spanish, Swahili, Welsh
, etc.
4. Ko‘pchilik -ing qo‘shimchasi bilan tugovchi otlar.
Quyidagilar bundan mustasno: building, feeling,
dealing, wedding, helping ovqat ma’nosida; a saving
– iqtisod, lekin savings – tejalgan pul; furnishings)
doim ko‘plikda ishlatiladi:
clothing
kiyim
dancing
raqs
studying
o‘qish
hiking
sayr
learning
o‘rganish
lightning
chaqmoq
trying
urinish
waiting
kutish
smoking
chekish
5. Ko‘pchilik mavhum otlar, shu jumladan, -ness, -
8
ance va -ity qo‘shimchalari bilan yasalgan otlar mavhum
tushunchalarni bildiradi va sanalmaydi:
beauty
chiroy
equality
tenglik
serenity
osudalik
happiness
baxt
selfishness
xudbinlik
ignorance
nodonlik
importance
ahamiyat
obsolescence
toliqish
peace
tinchlik
plenty
ko‘p
sanity
sog‘lomlik
verbosity
sergaplik
Boshqa tillarda sanaladigan ko‘pgina otlar ingliz tilida
sanalmaydigan otlar sirasiga kiradi:
advice
maslahat
anger
jahl
applause
qarsaklar
baggage
bagaj
behavior
fe’l-atvor
cash
naqd pul
chaos
xaos
chess
shahmat va boshqa
o‘yin nomlari
china (dishes)
Xitoy taomlari
conduct
xulq-atvor
damage (harm)
zarar
dirt
iflos
furniture
mebel
garbage
axlat
harm
zarar
hospitality
mehmondo‘stlik
information
ma’lumot
laughter
kulgi
leisure
bo‘sh vaqt
luck
omad
luggage
bagaj
melancholy
melanxoliya
money
pul
news
yangiliklar (ko‘plik
shaklida, lekin
birlikdagi fe’l bilan
keladi)
permission
ruxsat
photography
fotografiya va –aphy
ga tugaydigan boshqa
otlar
poetry
nazm, she’riyat
progress
progres
publicity
oshkoralik
rubbish
chiqit, ortiqcha narsa
safety
xavfsizlik
violence
zo‘ravonlik
weather
ob-havo
moonlight
oy nuri
mud
balchiq
music
musiqa
9
Sanalmaydigan otlar o‘lchanganda yoki tasnif
qilinganda (turlarga, sinflarga bo‘linganda), ularning
ko‘pchiligidan oldin of, piece, bit, item so‘zlari kelishi
mumkin. Boshqa shularga o‘xshash so‘zlar ham,
sanalmaydigan otlarning ayrimlari bilan qo‘llanishi
mumkin:
a slice of bread, cake, meat
bir bo‘lak (parrak) non, pirog,
go‘sht
a bar of chocolate, candy,
soap
bir bo‘lak shokolad, konfet, sovun
a sheet of paper, ice
bir varaq qog‘oz, bir bo‘lak muz
a blade of grass, wheat
bir maysa, bug‘doy poyasi
a grain of rice, barley, wheat
bir dona guruch, arpa, bug‘doy
a lump of coal, sugar
bir bo‘lak ko‘mir, qand
a bit of paper, metal, wood
bir parcha qog‘oz, metal, yog‘och
a piece of , cake, wood
bir bo‘lak qog‘paper oz, pirog, taxta
Atoqli va turdosh otlar
Atoqli otlar alohida olingan odamlar, joylar yoki narsa-
larning nomlaridir. Ular bosh harf bilan yoziladi. Qolgan
barcha otlar turdosh otlar hisoblanadi.
George Allen attends Lakeview College.
Jorj Allen Leykvyu kollejiga qatnaydi.
Monday, June 15, is Marilyn Morgan’s birthday.
Dushanba kuni, 15 iyunda Marilin Morganning tug‘ilgan kuni.
Agar atoqli ot ikki va undan ortiq kishi, joy yoki
narsaning nomi bo‘lsa, uning oldidan aniq artikl yoki biror
aniqlovchi qo‘yiladi.
My brother is named Bill Johnson and my cousin is also
named Bill Johnson. The Bill Johnson who lives across the
street from me is my brother.
Akamning ismi Bill Jonson, jiyanimning ismi ham Bill Jonson.
Ko‘chaning narigi tomonida (mening qarshimda) yashaydigan Bill
Jonson mening akam.
Turdosh otlar mavhum va aniq otlarga bo‘linadi.
10
Mavhum tushunchalar fikr va tasavvurlar, hissiyotlar,
sifatlar va jarayonlarni nomlaydi: justice, beauty,
happiness, length, weight, classification. Aniq otlar
hissiyotlar orqali to‘g‘ridan to‘g‘ri sezish mumkin bo‘lgan
narsalar yoki jonzotlarni nomlaydi: ball, boy, bread,
chair, heat, noise, fire, smoke, ice, water va hokazo.
Jamlovchi otlar
Jamlovchi otlar bir guruh kishilar, hayvonlar, qushlar,
hasharotlarni ifodalaydi. Jamlovchi ot harakatning guruh
tomonidan birga bajarilayotgani yoki guruhning har a’zosi
tomonidan alohida bajarilayotganiga qarab fe’lning birlik
yoki ko‘plikdagi shaklini oladi.
Ijtimoiy uyushma va guruhlarni ifodalovchi jamlovchi
otlardan ayrimlari quyidagilar:
army
qurolli kuchlar
audience
auditoriya
band
orkestr
brigade
brigada (komanda)
clan
to‘da, guruh
congregation
kongregatsiya, to‘plangan
kishilar
group
guruh
orchestra
orkestr
chorus
xor
police
politsiya
team
jamoa,
komanda
troop
qo‘shin
Hayvonlar, qushlar va hasharotlarni ifodalaydigan
jamlovchi otlardan ayrimlari quyidagilar:
a herd of cattle, sheep,
goats
mollar, qo‘ylar, echkilar podasi
a flock of birds, chickens
qushlar, jo‘jalar galasi
a hive of bees
arilar galasi
a swarm of ants, bees, flies
chumolilar to‘dasi, arilar, pashshalar
galasi
Otlarda ko‘plik
Ingliz tilidagi aksariyat otlarning ko‘plik shakli to‘g‘ri
yo‘l bilan yasaladi. Otning birlik shakliga -s qo‘shimchasi
11
qo‘shilib, uning ko‘plik shakli hosil qilinadi.
boy – boys book – books pencil - pencils
-s, -ch, -sh, -tch, -x, -z harflari bilan tugagan
so‘zlarning ko‘plik shakli -es qo‘shimchasini qo‘shish yo‘li
bilan yasaladi.
bunch – bunches
o‘ram/bog‘(lar)
patch – patches
bo‘lak/parcha(lar)
fox – foxes
tulki(lar)
Eslatma: “o” harfi bilan tugovchi ko‘pgina so‘zlarga -s
qo‘shimchasi qo‘shiladi, biroq quyidagi otlarning ko‘plik
shaklini yasash uchun -es qo‘shimchasini qo‘shish lozim
bo‘ladi:
echo
aks-sado
embarg
o
embargo
hero
qahramon
Negro
habash
echoes
aks-sadolar
embargoes
embargolar
heroes
qahramonlar
Negroes
habashlar
potato
kartoshka
tomato
pomidor
torpedo
torpeda
veto
veto
potatoes
kartoshkalar
tomatoes
pomidorlar
torpedoes
torpedalar
vetoes
vetolar
Ba’zi otlarga ko‘plik qo‘shimchasi qo‘shilganda
muayyan imlo o‘zgarishlari yuz beradi. So‘z oxirida
undoshdan keyin kelgan “y” harfi “i”ga aylanadi vaes
qo‘shiladi:
baby
go‘dak
city
shahar
study
o‘qish
babies
go‘daklar
cities
shaharlar
studies
o‘qishlar
Ba’zi otlar oxiridagi -f yoki -fe ko‘plik qo‘shimchasi (-
s/-es) qo‘shilgach -ves ga aylanadi:
-f yoki -ef bilan tugovchi ot
Ko‘plik shakli
calf calves
12
buzoq buzoqlar
elf
elf
elves
elflar
half
yarim
halves
yarimlar
hoof
tuyoq
hooves yoki hoofs
tuyoqlar
knife
pichoq
knives
pichoqlar
leaf
barg
leaves
barglar
life
hayot
lives
umrlar
loaf
buxanka
loaves
buxankalar
relief
qutilish
reliefs
ko‘plikda kam ishlatiladi
self
o‘zi
selves
o‘zlari
shelf
javon
shelves
javonlar
thief
(o‘g‘ri)
thieves
o‘g‘rilar
wife
rafiqa
wives
rafiqalar
wolf
bo‘ri
wolves
bo‘rilar
Lekin roof (tom) – roofs (tomlar), belief (ishonch) – beliefs
(ishonchlar), proof (dalil) – proofs (dalillar), relief
(qutilish) – reliefs (ko‘plikda kam ishlatiladi) holatlari ham
uchraydi.
Hozirgi ingliz tilida ayrim otlarning qadimgi ingliz
tiliga oid ko‘plik shakllari hamon ishlatiladi.
man – men
kishi(lar)
mouse – mice
sichqon(lar)
ox – oxen
ho‘kiz(lar)
woman – women
ayol(lar)
louse – lice
ablah(lar)
goose – geese
g‘oz(lar)
fireman – firemen
o‘t o‘chiruvchi(lar)
child –
children
bola(lar)
foot – feet
oyoq(lar)
13
workman -
workmen
xizmatchi(lar)
tooth - teeth
tish(lar)
Ayrim otlar birlik shaklini saqlagan holda jamlovchi
ko‘plik ma’nosini bildirishi mumkin.
ANIMALS, BIRDS AND FISH (HAYVONLAR, QUSHLAR VA BALIQLAR)
Mr. Parker hunts (ovlaydi)
deer
pheasant
elephant
duck
(bug‘u)
(qirg‘ovul)
(fil)
(o‘rdak)
He catches (tutadi)
trout
perch
bluefish
(forel)
(okun)
(lufar)
TREES AND PLANTS (GRAINS) (DARAXTLAR VA O‘SIMLIKLAR
(BOSHOQLI O‘SIMLIKLAR)
The Allens
planted
(ekdilar)
pine
oak
wheat
corn
sorghum
barley
(qarag‘ay
)
(eman)
(bug‘doy)
(don)
(sorgoh)
(arpa)
on their farm this
year.
(o‘z xo‘jaliklariga bu yil)
PEOPLE (ODAMLAR)
Everyone – man, woman, and child – is affected by air
pollution.
Barcha – erkagu ayolu bola – havoning ifloslanishidan zaharlandi.
Student and teacher alike signed the petition.
Talaba va o‘qituvchi ikkalasi petitsiyaga qo‘l qo‘yishdi.
O‘zbek tilida otlar ikki va undan katta sanoq sonlardan
keyin kelganda ham birlik shaklida qo‘llanadi (o‘nta kitob),
lekin ingliz tilida oldidan birdan katta sanoq son kelgan
otlar ko‘plik shaklida ishlatilishi kerak:
two girls
ikkita qiz
five chairs
beshta stul
ten books
o‘nta kitob
seven days
yetti kun
14
Otlarda egalik kelishigi
Ot turkumiga mansub so‘zlar ikki kelishikdan birida
qo‘llanadi: umumiy (common) va egalik (possessive).
Umumiy kelishikda otga hech qanday qo‘shimcha
qo‘shilmaydi. Egalik kelishigi shaxs yoki narsaning biror
kimsaga tegishli ekanini ifodalaydi va Whose? (kimning?)
so‘rog‘iga javob bo‘ladi. Otning egalik kelishigi shakli ikki
usulda yasaladi:
Birinchi usulida otga -’s qo‘shimchasini qo‘shiladi va
odatda o‘zbek tilidagi -ning (qaratqich kelishigi)
qo‘shimchasiga mos keladi, masalan:
the girl’s bag
qizning sumkasi
Jack’s coat
Jekning paltosi
the boy’s tent
bolaning chodiri
George’s book
Jorjning kitobi
Agar otga ko‘plik qo‘shimchasi -s (-es) qo‘shilgan
bo‘lsa, so‘z oxiridagi “s” harfidan keyin tutuq belgisi
qo‘yiladi. Masalan:
the boys’ books
bolalarning kitoblari
-‘s quyidagi holatlarda ishlatiladi:
1. -‘s odamlar va inson faoliyati dilan aloqador otlarga
qǒshiladi, masalan:
Atoqli otlar:
Abraham Lincoln’s speech.
Abraham Linkolnning nutqi.
Shaxslarni nomlovchi
otlar:
The girl’s dress.
Qizning ko‘ylagi.
Jamlovchi otlari:
The team’s success.
Jamoaning muvaffaqiyati.
Inson faoliyati bilan
aloqador otlar
The body’s ability.
Tana(ning) qobiliyati.
Geografik nomlar:
Canada’s history.
Kanadaning tarixi.
Muassasalarning
The University’s budget.
Universitetning byudjeti.
15
nomlari:
The museum’s members.
Museyning a’zolari.
2. Vaqtni ifodalovchi ko‘hchilik so‘zlarning egalik
kelishigi -‘s bilan yasaladi, masalan:
a month’s pay
bir oylik ish ish haqqi
two week’s vacation
ikki haftalik ta’til
a year’s work
bir yillik ish
season’s greetings
mavsimning ochilishi
3. Ba’zi turg‘un iboralar tarkibidagi otlar -‘s bilan
birikadi, masalan:
our money’s worth
pulumizga yarasha
at arm’s length
nariroqda
4. Murakkab hayvonlarning nomlariga -s’ qo‘shiladi,
masalan:
a dog’s life
itning hayoti
the kitten’s cry
mushikchaning yig‘lashi
the horse’s mane
otning yoli
the cat’s meow
mushikning miyovlashi
Qolgan holatlarda otlarning egalik kelishigi of predlogi
yordamida yasaladi. Bunda o‘zbek tilidan farqli ravishda
birikmadagi aniqlanmish of predligidan oldin, aniqlovchi
esa, predligdan keyin qo‘yiladi, masalan:
the tires of the car
Mashinaning balonlari
the roof of the house
uyning tomi
the surface of the road
yolning yuzasi
the leaves of the tree
daraxtning barglari
ARTIKLLAR
ARTICLES
Artikllar mustaqil ma’noga ega bo‘lmagan yordamchi
so‘zlar bo‘lib, otlarning aniqlovchisi hisoblanadilar. Ingliz
tilida artikllarning ikki turi mavjud: noaniq artikl (the
16
indefinite article) va aniq artikl (the definite article).
Noaniq artikl (a / an)
Noaniq artikl (a/an) “qandaydir bir” degan ma’noni
anglatadi, ya’ni bir turdagi bir necha narsalardan qaysidir
bittasi ekanligini bildiradi. O‘zbek tilida unga aynan mos
keladigan so‘z yo‘q, shuning uchun u ko‘pincha tarjima
qilinmaydi. Ba’zan bir, bitta, qandaydir kabi so‘zlar bilan
tarjima qilinishi mumkin.
Quyidagi ikki gapni qiyoslang:
Bandargohga paraxod
keldi.
Paraxod bandargohga
keldi.
Birinchi gapdagi paraxod so‘zi shu turga oid
predmetlarning birini ifodalamoqda, ya’ni bandargohga
keladigan paraxodlardan biri, lekin aynan qaysi biri
ekanligi noaniq. Ikkinchi gapdagi paraxod so‘zi shu
ma’lumotni (gapni) yetkazayotgan va uni tinglayotgan
shaxslar uchun aniq narsani, ya’ni ular kutayotgan pa-
raxodni ifodalayapti. Shuning uchun birinchi misoldagi
paraxod so‘zi ingliz tiliga a ship tarzida, ikkinchi
misoldagisi esa the ship tarzida o‘girilishi kerak.
Noaniq artikl faqat birlik shaklidagi sanaladigan
otlarning oldidan qo‘yiladi.
Noaniq artiklning a shakli undosh tovush bilan
boshlanuvchi otlardan oldin qo‘yiladi:
a ball
(bir) koptok
a man
(bir) kishi
a policeman
(bir) politsiyachi
a book
(bir) kitob
a house
(bir) uy
a dog
(bir) it
Noaniq artiklning an shakli unli tovush bilan
boshlanuvchi otlardan oldin qo‘yiladi:
an apple
(bir) olma
an example
(bir) misol
an inkpot
(bir) siyohdon
17
an umbrella
(bir) soyabon
an egg
(bir) tuxum
an eye
(bitta) ko‘z
Give me, please, a pen.
Iltimos, menga ruchka bering (qandaydir bitta
ruchka).
This man is a teacher.
Bu kishi o‘qituvchi (qandaydir bir o‘qituvchi).
He is an investigator.
U tergovchi (bir tergovchi).
Agar otning oldida artikldan boshqa aniqlovchi ham
bo‘lsa, u holda artikl o‘sha aniqlovchidan oldin qo‘yiladi.
It is a book.
Bu (bir) kitobdir.
It is an interesting book.
Bu (bir) qiziqarli kitob.
Noaniq artikl quyidagi holatlarda ishlatilmaydi:
1) sanalmaydigan otlar bilan:
I like cheese and milk.
Men pishloq va sutni yaxshi ko‘raman.
2) ko‘plikdagi otlar bilan:
They are schoolchildren.
Ular maktab bolalaridir.
3) atoqli otlar bilan:
I spoke to Peter about it.
Men bu (narsa) haqida Piter bilan gaplashdim.
4) otlar oldidan egalik va ko‘rsatish olmoshlari kabi
aniqlovchilar kelganda:
I need this book.
Menga bu kitob kerak.
I see his car.
Men uning mashinasini ko‘ryapman.
5) o‘zidan keyin sanoq son kelgan otlardan oldin:
He lives in apartment 3.
U 3-xonadonda yashaydi.
18
Aniq artikl (the)
Aniq artikl – the so‘zlovchi va tinglovchi uchun aniq
bo‘lgan shaxs, narsa, hodisa kabilarni ifodalovchi otlar
oldidan ishlatiladi.
The book is interesting.
Kitob qiziqarli (so‘zlovchi va tinglovchi uchun aniq bo‘lgan kitob).
Ingliz tilidagi aniq artikl the odatda ozbek tiliga
tarjima qilinmaydi. Ba’zan o‘sha olmoshi yoki tushum
kelishigi qo‘shimchasi (-ni) yoxud boshqa vositalar bilan
tarjima qilinishi mumkin.
This is the book I asked you for.
Bu (o‘sha) men sizdan so‘ragan kitob.
The hamma otlar bilan ishlatilishi mumkin. Aniq artikl
(the)ni quyidagilarni ko‘rsatuvchi otlarni aniqlash uchun
ishlatish kerak:
1. Oldinroq tilga olib o‘tilgan otga qayta ishora
qilinganda.
We saw a new film yesterday. The film was interesting.
Kecha biz yangi film tamosho qildik. Film qiziqarli ekan.
A dog has been barking all day and here is the dog now,
standing outside the gate.
Bir it kuni bo‘yi hurib chiqdi, endi o‘sha it tashqarida, darvoza tashqarsida
turibdi.
2. Otning o‘zidan keyin keladigan aniqlovchisi borligini
bildirish uchun.
The man at the door wants to speak to you.
Eshik yonidagi kishi siz bilan gaplashishni xohlaydi.
The dog that has been barking all day has finally
stopped barking.
Kuni bilan hurib chiqqan it nihoyat hurishdan to‘xtadi.
Every student should know something about the history of
his own country.
Har bir talaba o‘z vatani tarixi haqida biror narsa bilishi kerak.
19
Aniq artikl (the) orttirma darajadagi sifat va ravishlar
hamda tartib sonlardan oldin qo‘yilishi shart (bunda
ko‘pincha otdan keyin birikmali aniqlovchi keladi).
This is the best cake I have ever eaten.
Bu men umrimda yegan eng yaxshi shirin kulcha ekan.
China has the largest population of all countries in the
world.
Xitoy dunyodagi barcha mamlakatlar ichida eng ko‘p aholiga ega.
Mr. Everest is the highest mountain in the world.
Janob Everest (tog‘i) dunyodagi eng baland tog‘.
Charles Lindbergh was the first person to fly the Atlantic
alone.
Charlz Lindberg Atlantika (okeani)dan yolg‘iz uchib o‘tgan birinchi
insondir.
Eslatma: yakka holda ishlatilgan, ya’ni o‘zidan keyin aniq-
lanmish kelmagan tartib son oldidan artikl qo‘yilmaydi.
She was first in her class.
U o‘z sinfida birinchi edi.
Our team is third in the standings.
Bizning lamoa mavqeyi bo‘yicha uchinchi.
3. So‘zlovchi (yozuvchi) va tinglovchi (o‘quvchi) uchun
ma’lum bo‘lgan kontekstda.
Here comes the teacher (one teacher known to the class).
Bu yoqqa o‘qituvchi kelyapti (sifga ma’lum bo‘lgan o‘qituvchi).
Turn on the light in the kitchen (only one light in one
kitchen).
Oshxonadagi chiroqni yoq (oshxonada faqat bitta chiroq bor).
Have you been to the mountains recently? (mountains
nearby that are known to everyone)
Siz yaqindda tog‘da bo‘ldingizmi? (shu yaqin atrofdagi hammaga ma’lum
tog‘da)
They prefer to live in the city (the reader understands the
difference between living in the country or suburbs and living in
the city).
Ular shaharda yashashni afzal ko‘radilar (o‘quvchi shaharda yoki uning
chekkasida yashash bilan qishliqda yashash orasidagi farqni tushunadi).
4. Narsaning sinfini aniq ko‘rsatish uchun. Ko‘pincha
otdan oldin keladi:
20
The child is the hope of the future.
Bola(lar) kelejak(imiz) umididir.
The nuclear threat is frightening.
Atom (bombasi) havfi dahshatga solmoqda.
Aniq artikl the ba’zan sifatdan oldin kelishi ham
mumkin, masalan:
The eldery are often lonely.
Keksalar ko‘pincha yolg‘iz bo‘ladilar.
The handicapped need access to public buildings.
Nogironlarga jamoat binolariga kirish huquqini berish kerak.
5. Ilovali
1
birikmalar boshida.
This is my friend, the one I was telling you about.
Do this experiment first, the experiment on page 29.
6. Yagona holda mavjud bo‘lgan narsalarni ifodalovchi
otlar oldidan.
the sky
osmon
the sun
quyosh
the moon
oy
the earth
yer
the president
prezident
the capital
poytaxt
Tashkent is the capital of our country.
Toshkent mamlakatimizning poytaxti.
The sun rises in the east, and sets in the west.
Quyosh sharqdan chiqib, g‘arbga botadi.
Artikllar (a/an, the) quyidagi hollarda ishlatilmaydi:
1. Ot bir sinfga (turga) mansub bo‘lgan barcha
narsalarni ifodalaganda:
Dogs are domestic animals. (all dogs)
Itlar uy hayvonlaridir. (barcha itlar).
Mary likes dogs. (all dogs)
Meri itlarni yaxshi ko‘radi. (barcha itlarni)
Man proposes; God disposes.
Insondan harakat, Allohdan barakat (man “kishi” so‘zi orqali barcha
1
Ilova (appositive) – bevosita otdan keyin keluvchi boshqa ot, olmosh yoki
ot birikma bo‘lib, birinchi kelgan ot haqida ko‘proq ma’lumot beradi.
21
insonlar nazarda tutilgan)
2. Bir turni boshqa turdan ajratish uchun:
Dogs, not squirrels, are domestic animals.
Olmaxonlar emas, itlar uy hayvonlaridir
Mary likes dogs, not cats.
Meri mushuklarni emas, itlarni yoqtiradi.
Men, not women, are boxers.
Ayollar emas, erkaklar bokschilardir.
3. Bir turga mansub barcha narsalarni emas, qanchadir
miqdori ifodalanganda:
Leaves are beginning to fall.
Barglar to‘kila boshlayapti.
Engineers make good salaries.
Injenerlar yaxshi maosh olishadi.
The edge of the field was marked by trees.
Dalaning cheti daraxtlar bilan belgilab qo‘yilgan edi.
4. be fe‘lidan keyin kelgan ko‘plikdagi otlar bilan:
Most of my friends are students.
Do‘stlarimning ko‘pchiligi – student.
His sisters are teachers.
Uning opalari – o‘qituvchi.
5. O‘ziga xos va yagona bo‘lgan muassasa va jarayonni
ifodalovchi otlar bilan:
School begins Monday (a particular Monday).
Maktab dushanba (kuni) boshlanadi.
Breakfast will be late tomorrow (there will be only one
breakfast tomorrow).
Ertaga nonushta kechikadi (ertaga faqat bir marta nonushta bo‘ladi).
People are angry with Congress (there is only one Congress
in the country).
Odamlar Kongresdan norozi (mamlakatda faqat bitta Kongress bor),
lekin,
People are angry with the state legislature (one of many).
Odamlar davlat qonunchiligidan norozi (bir nechtadan bittasi).
People are angry with the city council (one of many).
Odamlar shahar kengashidan norozi (bir nechtadan bittasi).
22
6. Quyidagilarga o‘xshash qotib qolgan iboralar,
ko‘pincha juft otlar bilan:
man and wife
er va xotin
father and son
ota (va) o‘g‘il
brother and sister
aka-singil
lock and key
qulf-kalit
sun, moon and stars
quyosh, oy va yulduzlar
heaven and hell
jannat va do‘zax
wind and rain
shamol va yomg‘ir
snow and sleet
qor va yomg‘ir (aralash yog‘ishi)
go home
uyga bor
come home
uyga kel
7. Quyidagilarga o‘xshash old qo‘shimchali (predlogli)
birikmalar bilan:
at war
urushda
at
peace
tinchlik
vaqtida
at ease
erkin
at rest
dam
olishda
at sea
dengiz
bo‘yida
at lunch
lanchda
in danger
xatarda
in need
muhtojlikda
in tears
ko‘z yosh
to‘kib
in reply
javoban
in love
oshiqlikda
in
difficulty
qiyinchilikd
a
on guard
himoyada
on
purpose
ataylab
on fire
o‘t ichida
on sale
sotuvda
on
vacation
o‘quv
ta’tilida
on time
vaqtida
on duty
navbatchilikd
a
on land
yerda
on sea
dengizda
by
accident
tasodifan
by design
qasdan
by heart
yoddan
by
surprise
to‘satdan
by chance
tasodifan
by
mistake
yanglishib
by bus
avtobusda
by plane
samalyotda
by car
mashinada
out of
control
nazoratdan
chiqqan
out of
danger
xatardan xoli
out of date
eskirgan
out of door
tashqarida
out of order
buzilgan
out of stock
qolmagan
out of turn
navbatdan
tashqari
8. Gazetadagi bosh satrlar, kitob nomlari, belgilar,
sarlavhalardagi yozuvlarda.
23
PRISONER FREED
MAHBUS OZOD QILINDI
ENTRANCE TO PARKING
TO‘XTASH JOYIGA KIRISH
BEWARE OF DOG
EHTIYOT BO‘LING IT BOR
24
SON
NUMERALS
Sonlar ikki turga bo‘linadi: sanoq (cardinal) va tartib
(ordinal) sonlar.
Sanoq sonlar
1 dan 12 gacha bo‘lgan sanoq sonlar:
1 – one
2 –
two
3 –
three
4 –
four
5 –
five
6 –
six
7 –
seven
8 –
eight
9 –
nine
10 –
ten
11 –
eleven
12 –
twelve
13 dan 19 gacha bo‘lgan sanoq sonlar 3 dan 9 gacha
bo‘lgan sonlarga -teen qo‘shimchasini qo‘shish orqali
yasaladi va bu qo‘shimcha ham urg‘u bilan talaffuz qilinadi:
13 – thirteen
14 –
fourteen
15 –
fifteen
16 –
sixteen
17 –
seventeen
18 –
eighteen
19 –
nineteen
20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90 kabi o‘nliklarni yasash
uchun 2 dan 9 gacha bo‘lgan sonlarga -ty qo‘shimchasini
qo‘shish orqali yasaladi:
20 – twenty
30 –
thirty
40 –
forty
50 –
fifty
60 –
sixty
70 –
seventy
80 –
eighty
90 –
ninety
100 va undan keyingi yaxlit sonlar quyidagilar:
100 – hundred
1000 –
thousand
1000000 –
million
milliardbillion
100 dan katta murakkab sonlar quyidagi tartibda
yasaladi:
104 – one hundred (and) four
25
392 – three hundred (and) ninety two
1025 – a thousand (and) twenty five
2235 – two thousand (and) two hundred and thirty five
100.736 – a hundred thousand and seven hundred thirty six
5.219.348 – five million (and) two hundred nineteen
thousand (and) three hundred fourty eight
Tartib sonlar
1 dan 3 gacha bo‘lgan tartib sonlar quyidagilardir:
first – birinchi
second – ikkinchi
third – uchinchi
Qolgan tartib sonlar (4 va undan keyingilari) sanoq
sonlarga -th qo‘shimchasini qo‘shish yo‘li bilan yasaladi.
fourth
to‘rtinchi
fifth – beshinchi
sixth – oltinchi
seventh
yettinchi
eighth – sakkizinchi
ninth to‘qqizinchi
tenth – o‘ninchi
eleventh – o‘n
birinchi
thirteenth – o‘n
uchinchi
fourteenth - o‘n
to‘rtinchi
twentieth
yigirmanchi
etc.
Ayrim tartib sonlarning yasalishida quyidagi imlo
o‘zgarishlari yuz beradi:
1. Sanoq son “y” harfi bilan tugagan bo‘lsa (twenty,
fourty va h.k.), “y” harfi o‘rniga “ie” yoziladi va -th
qo‘shimchasi qo‘shiladi:
twenty
twentieth
thirty – thirtieth
fourty – fourtieth
fifty – fiftieth
sixty – sixtieth
seventy
seventieth
eighty – eigtieth
ninety – ninetieth
2. Quyidagi tartib sonlarning yasalishidagi imlo
o‘zgarishlarini eslab qoling.
five – fifth twelve – twelfth nine – ninth
26
27
OLMOSHLAR
PRONOUNS
Kishilik olmoshlari
Kishilik olmoshlari (Personal Pronouns) ikki kelishika
ega, bosh (nominative) va obyekt (objective) kelishiklar.
Bosh kelishikdagi olmoshlar ega va kesim
vazifalarida qo‘llanadi.
Birlik (Singular) Ko‘plik (Plural)
I shaxs
II shaxs
III shaxs
I
-
He
She
It
Men
-
U (er)
U (ayol)
U (narsa)
We
You
They
Biz
Siz
Ular
My name is Jasur. I am a student.
Mening ismim Jasur. Men talabaman.
My friend’s name is Sultan. He is not a student.
Do‘stimning ismi Sulton. U talaba emas.
This is my sister. She is a dentist.
Bu mening singlim. U tish shifokori.
That is a book. It is a text-book.
Anavi kitob. U darslik.
My family is large. We are five.
Mening oilam katta. Biz besh kishimiz.
Do you speak English?
Siz inglizcha gaplashasizmi?
My parents are not at home now, they are in Italy.
Ota-onam hozir uyda emas. Ular Italiyada.
Obyekt kelishigidagi kishilik olmoshlari
to‘ldiruvchi va hol vazifalarida ishlatiladi.
Birlik (Singular)
I shaxs
II shaxs
III shaxs
me
-
hi
meni, menga, mendan
-
uni, unga, undan (er)
28
m
her
it
uni, unga, undan (ayol)
uni, unga, undan (narsa)
Ko‘plik (Plural)
I shaxs
II shaxs
III shaxs
us
you
them
bizni, bizga, bizdan
sizni, sizga, sizdan
ularni, ularga, ulardan
He met me/us at the railway station.
U meni/bizni temiryo‘l bekatida kutib oldi.
The teacher helped me/us to translate the text.
O‘qituvchi menga/bizga matnni tarjima qilishda yordam berdi.
A man asked me/us the way to the station.
Bir kishi mendan/bizdan temiryo‘l bekatiga boradigan yo‘lni so‘radi.
Do you know him/them?
Siz uni/ularni bilasizmi?
Please, write him/them a letter.
Iltimos, unga/ularga xat yozing.
The teacher asked him/them to repeat the grammar rules.
O‘qituvchi undan/ulardan grammatika qoidalarini qaytarishni iltmos
qildi.
Susan is arriving this evening. Meet her at the airport.
Syuzan bugun kechqurun yetib keladi. Uni aeroportda kutib oling.
Susan and Tom are arriving this evening. Meet them at the
airport.
Syuzan va Tom bugun kechqurun yetib kelishadi. Ularni aeroportda
kutib oling.
My sister lives in England now. Yesterday I wrote her a
letter.
Singlim hozir Angliyada yashaydi. Kecha men unga xat yozdim.
Do you help them with their home works?
Uy vazifalarini bajarishda ularga yordam berasizmi?
The woman carrying a black case looked suspicious and the
customs officer asked her to open the case.
Qora jamadon ko‘targan ayol shubhali ko‘rindi va bojxona ofitseri undan
jamadonini ochishini so‘radi.
The book is on the table. You can take it.
Kitob stolning ustida. Uni olishing mumkin.
The dog was sitting at the door. The boy opened the door
and gave it a bone.
It eshik tagida o‘tirar edi. Bola eshikni ochib, unga suyak berdi.
29
He va she olmoshlari jinsiga qarab jonivorlarga
nisbatan ham qo‘llanishi mumkin.
The dog is looking for his/her/its bone.
It suyagini qidiryapti.
The hen cackled after she/it laid her/its egg.
Tuxumini tug‘ib bo‘lgach, tovuq qaqilladi.
Uchinchi shaxs birlik olmoshi it hamma jonsiz
narsalarga nisbatan ishlatiladi, biroq ship(kema)ga
nisbatan doim she ishlatiladi. Ba’zan insonga juda yaqin
bo‘lgan narsalar (masalan, avtomobil) ko‘pincha ayolga
qiyoslanib she olmoshi bilan ifodalanishi mumkin.
An’anaga ko‘ra he aralash guruhlarga yoki jinsi
noma’lum bo‘lgan guruhlarga nisbatan ishlatilib kelgan.
Lekin hozir ko‘pchilik buni ma’qullamaydi va bu
muammoni olmoshning ko‘plik shaklini (they) ishlatish
orqali chetlab o‘tish mumkin.
AN’ANAVIY:
Everybody brought his own book.
Har kim o‘z kitobini olib keldi.
NOQULAY:
Everybody brought his or her own book.
Har kim o‘z kitobini olib keldi.
QULAY:
All the students brought their own bookes.
Talabalarning hammasi o‘z kitoblarini olib keldilar.
Egalik olmoshlari
Kishilik olmoshlarining (Possessive Pronouns) har biri
o‘zining egalik olmoshiga ega. Egalik olmoshlarining ikki
shakli bor. Birinchisi oddiy shakli bo‘lib gapda aniqlovchi
vazifasida keladi. Ikkinchisi mutlaq shakli bo‘lib, gapda
otlar o‘rnida ishlatiladi.
Egalik olmoshlarining oddiy shakllari:
Birlik Ko‘plik
I shaxs
my
mening
our
bizning
II shaxs
your
sizning
30
III
shaxs
his
her
its
uning (er)
uning (ayol)
uning (narsa)
their
ularning
My brother is an investigator. His name is Charly.
Mening akam tergovchi. Uning ismi Charli.
Susan is not at home, she is at her aunt’s.
Syuzan uyda emas, u xolasinikida.
Ted washed his face and put on his glasses.
Ted yuzini yuvdi va ko‘zoynagini taqdi.
This word is not clear to me. I don’t know its meaning.
Bu so‘z menga tushunarli emas. Men uning ma’nosini bilmayman.
These people are from England and their language is
English.
Bu odamlar Angliyalik va ularning tili inglizcha.
Egalik olmoshlarining mutlaq shakllari gapda otning
o‘rnida ishlatiladi.
Birlik Ko‘plik
I shaxs
min
e
meniki
ours
bizniki
II
shaxs
-
-
yours
sizniki
III
shaxs
his
her
s
uniki (er)
uniki (ayol)
theirs
ularniki
This book is not mine, it is yours.
Bu kitob meniki emas, u seniki.
My family lives in Oregon, but his lives in California (his
family).
Mening oilam Oregonda yashaydi, lekin uniki Kaliforniyada yashaydi.
Their country is England but ours is Uzbekistan.
Ularning yurti Angliya, lekin bizniki O‘zbekistondir.
Our country is Uzbekistan but theirs is England.
Bizning mamlakatimiz O‘zbekiston, leking ularniki – Angliya.
Ko‘rsatish olmoshlari
Ko‘rsatish olmoshlarini (Demonstrative Pronouns)
yakka holda olmosh sifatida yoki otlardan oldin aniqlovchi
31
sifatida qo‘llash mumkin. Ko‘rsatish olmoshlari masofa
yoki masofaga bog‘liq bo‘lmagan nomuvofiqlikni
ifodalaydi.
So‘zlovchiga yaqinroq bo‘lgan narsa/shaxs yoki qiyosla-
nayotgan ikki narsadan birinchisini ifodalash uchun this
olmoshi ishlatiladi va o‘zbek tiliga “bu”, “ushbu”, “shu”,
“mana bu”, “bunisi” kabi olmoshlar bilan tarjima qilinadi.
Uning ko‘plik shakli these [δi:z] bo‘lib, ot o‘rnida
ishlatilganda o‘zbek tiliga ko‘plikda (“bular”, “shular”,
“mana bular”, “mana shular”, “bulari”, “shulari” tarzida),
biror otni aniqlab kelganda esa birlikda tarjima qilinadi.
This is my friend.
Bu - mening do‘stim.
This man is our teacher.
Bu kishi – bizning o‘qituvchimiz.
These are my books.
Bular – mening kitoblarim.
These books are not expensive.
Bu kitoblar qimmat emas.
So‘zlovchidan uzoqroq bo‘lgan narsa/shaxs yoki
qiyoslanayotgan ikki narsadan ikkinchisini ifodalash uchun
that olmoshi ishlatiladi va o‘zbek tiliga “u”, “o‘sha”,
“anavi”, “ana shu” kabi olmoshlar bilan tarjima qilinadi.
Uning ko‘plik shakli those bo‘lib, o‘zbek tiliga “ular”,
“o‘shalar”, “ana ular” kabi olmoshlar orqali tarjima
qilinadi. Aniqlovchi vazifasida kelganda odatda birlik
shaklida tarjima qilinadi.
That is not my book.
U mening kitobim emas.
That man didn’t tell me his address.
O‘sha kishi menga manzilini aytmadi.
Those roses are more beautiful.
Anavi atir gullar chiroyliroq.
Those are not your books.
Ular mening kitoblarim emas.
32
Those “kishilar”, “odamlar”, “shaxslar” ma’nosida ham
ishlatiladi.
Those who eat too much gain weight.
Juda ko‘p ovqat yeydigan odamlarning (kishilar/shaxslarning) vazni
og‘irlashadi.
Those who are friendly have many friends.
Xushmuomala kishilarning do‘stlari ko‘p bo‘ladi.
Birgalik olmoshlari
Hozirgi zamon ingliz tilidagi each other va one
another olmoshlari birgalik olmoshlari (Reciprocal
Pronouns) hisoblanadi.
each other bir-bir(lar)i (-ni/-ga/-da/-dan)
one another bir-bir(lar)i (-ni/-ga/-da/-dan)
Martha and Harold gave each other gifts on their wedding
anniversary.
Marta va Xarold nikoh yubileylarida bir-birlariga sovg‘alar berishdi.
The students greeted each other after their long summer
vacation.
Uzoq yozgi ta’tildan so‘ng talabalar bir-birlarini olqishladilar.
Members of the class were asked to prepare questions for
one another.
Sinf a’zolaridan bir-birlariga savollar tayyorlash so‘raldi.
Belgilash olmoshlari
Hozirgi zamon ingliz tilida all, half, each, every,
both, either, neither, another, other(s) kabi belgilash
olmoshlari (Defining Pronouns) ishlatiladi.
all
hamma(si),
barcha(si)
All are present.
Hamma bor.
All the boys are here.
Hamma bolalar shu yerda.
All his children are here.
Uning hamma bolalari shu yerda.
half
yarim, yarmi(si)
Half a loaf is better than none.
Yarimta non yo‘qdan ko‘ra yaxshiroq.
33
each (one)
har, har bir(i), har
qaysi(si)
Each summer they go to the country.
Har yoz ular qishloqqa borishadi.
Each of the students has own text-
book.
Har bir talabaning o‘z darsligi bor. (yoki
Talabalarning har biri o‘z darsligiga ega.)
Each one of the books is on the table.
Kitoblarning har biri stol ustida.
every
har, har bir, har qaysi
Every student has his own text-book
now.
Endi har bir talabaning o‘z darsligi bor.
both
ikkala(si), har ikka-
la(si), ikkovi, har
ikkovi
Both the children are asleep.
Ikkala bola (ham) uxlayapti. Yoki
Bolalarning (har) ikkalasi uxlayapti.
either
ikkala, har ikkala
If either of my brothers wins the race,
I will be happy.
Agar ikkala akam poygani yutsa, baxtiyor
bo‘lardim.
Do Mary and Margaret both want
bananas?
Meri va Margaret ikkalasi ham banan yeyishni
xohlaydimi?
Marry doesn’t want any, and Margaret
doesn’t, either.
Meri xohlamayapti, Margaret ham.
neither - not
either
o‘rnida
ishlatiladi
The first experiment did not give the
expected results, and neither did the
second one.
Birinchi tajriba kutilgan natijalarni bermadi,
ikkinchisi ham.
another
boshqa, boshqa bir,
yana, yana bir
Ted is reading another book now.
Ted hozir boshqa (bir) kitobni o‘qiyapti.
She wants another cup of tea.
U yana bir chashka choy ichmoqchi.
other
boshqa
He really doesn’t like other coffee.
U chindan ham boshqa kofeni yoqtirmaydi.
All other books are on the shelf.
Boshqa hamma kitoblar javonda.
others
boshqalar
Wait for the others.
Boshqalarni kuting.
34
Eslatma: Either va niether ko‘proq teng bog‘lovchi
vazifasida qo‘llanadi.
Kuchaytirish olmoshlari
Kuchaytirish olmoshlarining (Intensive Pronouns)
shakllari o‘zlik olmoshlariga mos keladi. Kuchaytirish
olmoshi to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zi tegishli bo‘lgan so‘zdan keyin
yoki gap oxirida keladi. O‘zbek tiliga odatda “-ning o‘zi-”
yoki “o‘zi-” tarzida tarjima qilinadi.
The president herself spoke to us/The president spoke to
us herself.
Prezidentning o‘zi biz bilan gaplashdi.
The drivers themselves were to blame for the accident/The
drivers were blame for the accident themselves.
Baxtsiz hodisada haydovchilarning o‘zlari aybdor edilar.
The dean himself visited the class/The dean visited the
class himself.
Dekanning o‘zi sinfga tashrif buyurdi.
Margaret and I did the work ourselves.
Ishni Margaret va men ‘zimiz bajardik.
Agar birinchi shaxs olmoshi bilan ikkinchi shaxsdagi
olmoshni yoki uchinchi shaxsdagi ot yohud olmoshni birga
qo‘llash kerak bo‘lsa, birinchi shaxsdagi kuchaytirish
olmoshi gapda ikkala olmoshdan keyin keladi (gapdagi
ikkala boshqa olmoshga tegishli ekanini ko‘rsatish uchun).
Agar ikkinchi shaxsdagi olmosh bilan uchinchi shaxsdagi
ot yoki olmoshni ishlatish kerak bo‘lsa, ikkinchi shaxsdagi
kuchaytirish olmoshi avvalgi ikkala olmoshdan keyin
keladi.
III
shaxs
I shaxs
I shaxs
Don and
I found
ourselve
s
wandering through the
building looking for the right classroom.
35
You and Paul lost control of yourselves at the party last
night.
O‘tgan oqshomdagi kechada sen va Paul o‘zingizni yo‘qotib
qo‘ydinglar.
O‘zlik olmoshlari
Ingliz tilida o‘zlik olmoshlari (Reflexive Pronouns) fe’l
yoki predlog to‘ldiruvchisi vazifasida gapning egasiga
tegishli ekanini ko‘rsatish uchun qo‘llanadi. Hozirgi zamon
ingliz tilida qo‘llanadigan o‘zlik olmoshlari quyidagilar:
birlik ko‘plik
I shaxs
II shaxs
III
shaxs
myself o‘zim
yourself o‘zing
himself o‘zi
herself o‘zi
itself o‘zi
ourselves o‘zimiz
yourselves o‘zlaringiz
hemselves o‘zlari
The child is able to dress himself.
Bolaning o‘zi kiyina oladi.
Albert hit himself on the elbow with a bat.
Albert o‘zinig tirsagiga to‘qmoq bilan urdi.
The hunter accidentally shot himself in the foot.
Ovchi bexosdan o‘z oyog‘iga otib qo‘ydi.
The boy is old enough to go on the bus all by himself.
Bola avtobusda yolg‘iz o‘zi yurish uchun yetarlicha ulg‘aygan.
O‘zlik olmoshi oxirgi misolimizdagi kabi all by
birikmasi bilan kelganda “yolg‘iz o‘zi”, “boshqalarning
yordamisiz” ma’nosini ifodalaydi.
Istisno: makonni ifodalovchi predlogli birikmalarda
o‘zlik olmoshlari o‘rnida ularning obyekt kelishigidagi
shakllari qo‘llandi.
They put their books on the tables in front of them.
Ular kitoblarini (o‘zlarining) oldilaridagi stol ustiga qo‘yishdi.
Walter looked up at the light above him.
Uolter o‘zining tepasidagi chiroqqa qaradi.
The little girl hid her hands behind her.
36
Qizcha qo‘llarini (o‘zinig) orqasiga yashirdi.
Some, any, no olmoshlari
Some olmoshi “bir necha”, “bir qancha” degan
ma’nolarni anglatib, faqat bo‘lishli gaplarda ishlatiladi.
There are some books on the table.
Stol ustida bir qancha kitoblar bor.
I’ve got some French books.
Menda bir nechta fransuzcha kitob(lar) bor.
Any olmoshi bo‘lishsiz va so‘roq gaplarda some
o‘rnida ishlatiladi va “hech qancha”, “hech qanday”,
“birorta” kabi ma’nolarni anglatadi.
There are not any book(s) on the table.
Stolning ustida hech qanday kitob yo‘q.
Are there any book(s) on the table?
Stolning ustida birorta kitob bormi?
I haven’t got any French books.
Menda hech qanday fransuzcha kitob yo‘q.
Have you got any French books?
Sizda birorta fransuzcha kitob bormi?
Any olmoshi bo‘lishli gaplarda “har qanday”, “istagan”,
“xohlagan” kabi ma’nolarda ishlatiladi.
Come and see me any time.
Istagan vaqtda kelib, men bilan uchrash.
Some va any sanalmaydigan otlardan oldin kelganda
odatda o‘zbek tiliga tarjima qilinmaydi.
Give me some milk, please.
Iltimos, menga sut bering.
I’ve got some money, but not enough to buy a car.
Menda pul bor, lekin mashina sotib olish uchun yetarli emas.
Is there any butter in the fridge?
Muzlatkichda saryog‘ bormi?
Some va any olmoshlaridan keyin of predlogi kelishi
mumkin.
37
some of ... -ning/-dan ba’zilari (ayrimlari/bir nechtasi/bir
qanchasi)
Some of the books are on the table.
Kitoblarning ayrimlari stolning ustida.
Some of the participiants will come later.
Ishtirokchilardan ba’zilari kechroq kelishadi.
any of ... bo‘lishli gaplarda -ning/-dan istalgani (har
biri/ har bittasi/ har qaysisi/qaysi biri bo‘lsa ham );
bo‘lishsiz gaplarda -ning/-dan hech biri (hech
qaysisi/birortasi ham).
Any of the books will do.
O‘sha kitoblarning qaysi biri bo‘lsa ham bo‘laveradi.
Any of those people couldn’t give useful information.
O‘sha kishilarning hech biri foydali ma’lumot bera olmadi.
Eslatma: Agar so‘roq gap orqali biror narsa taklif qilinsa
yoki so‘ralsa any emas some olmoshi qo‘llanadi.
Would you like some coffee?
Kofe ichishni xohlaysizmi?
Would you like some cheese?
Pishloq yeyishni xohlaysizmi?
Could you lend me some money?
Menga qarzga pul bera olasizmi?
No olmoshi faqat bo‘lishsiz gaplarda not any o‘rnida
ishlatilishi mumkin.
There are no book(s) on the table.
Stolning ustida kitob(lar) yo‘q.
I have no time to do it now.
Buni qilishga hozir vaqtim yo‘q.
Some, any va no olmoshlarining har biri body, one,
thing, where so‘zlari bilan birikib yangi olmoshlarni hosil
qiladi.
somebody/someo
ne
anybody/anyone
anything
nobody/no-one
nothing
38
something
somewhere
anywhere nowhere
Somebody va someone olmoshlari ma’nodosh
bo‘lib, “kimdir” degan ma’noni anglatadi.
Somebody (or someone) is knocking the door.
Kimdir eshikni taqillatyapti.
Something “nimadir”, “biror nima”, “biror narsa”
kabi ma’nolarda ishlatiladi.
I am hungry. I want to eat something.
Qornim ochdi. Biror narsa yegim kelyapti.
Somewhere – “biror joy”, “biror yer”, “qayerdir” kabi
ma’nolarni ifodalaydi.
“Where is Ted?” “He is somewhere in Europe.”
“Ted qayerda?” “U Yevropaning biror yerida.”
Some bilan yasalgan barcha olmoshlar tasdiq gaplarda
ishlatiladi.
Anybody va anyone olmoshlari so‘roq va inkor
gaplarda “kimdir”, “biror kishi”, “hech kim” kabi
ma’nolarda ishlatiladi.
Can anybody/anyone help? (it does not matter who)
Biror kishi yordam bera oladimi? (kim bo‘lishidan qat’i nazar)
Don’t let anyone open the door.
Hech kim eshikni ochmasin.
They did not find anybody who could help them.
Ular yordam bera oladigan hech kimni topmadilar.
Anything olmoshi so‘roq va inkor gaplarda “nimadir”,
“biror narsa”, “hech narsa” kabi ma’nolarda ishlatiladi.
Did he tell you anything about that accident?
U sizga o‘sha baxtsiz voqea haqida biror narsa aytib berdimi?
He doesn’t know anything about the accident.
Baxtsiz voqea haqida u hech narsa bilmaydi.
39
Anywhere olmoshi so‘roq va inkor gaplarda “biror
yer”, “biror yoq”, “biror joy”, “hech yer”, “hech qayer” kabi
ma’nolarda ishlatiladi.
Will you go anywhere this weekend?
Bu dam olish kunlari biror yoqqa borasizmi?
Last evening I was at home; I didn’t go anywhere.
Kecha kechqurun uyda edim; hech qayerga bormadim.
Nobody/no-one faqat inkor gaplarda “hech kim”,
“hech kimsa” kabi ma’nolarda ishlatiladi va not anyone
o‘rnida qo‘llanishi mumkin.
Nobody needs to worry about ice storms in Jamaica.
Yamaykada hech kim qorbo‘ron haqida qayg‘urmaydi.
The examinator asked somebody to come in but
nobody/no-one came in.
Imtihon qiluvchi biror kishining kirishini iltimos qildi, lekin hech kim
kirmadi.
Nothing olmoshi faqat inkor gaplarda “hech narsa”
ma’nosida ishlatiladi.
Nothing of their plans was known to me.
Ularning rejasi haqida hech narsa bilmas edim.
There is nothing in the box; it is empty.
Qutida hech narsa yo‘q; u bo‘m-bo‘sh.
Nowhere olmoshi faqat inkor gaplarda “hech yer”,
“hech yoq” kabi ma’nolarda ishlatiladi.
Nowhere have I seen so many beautiful houses.
Men bunday chiroyli uylarni hech qayerda ko‘rmaganman.
40
SHAXSSIZ GAPLAR
IMPERSONAL SENTENCES (IT …)
Ingliz tilida har qanday gapning egasi bo‘lishi kerak.
Shuning uchun o‘zbek tilidagi Qish. Sovuq. Qorong‘i.
kabi gaplarni ingliz tilida ifodalash uchun it olmoshini ega
vazifasida qo‘llash kerak.
Ega Kesim
It is dark.
Qorong‘i.
It is cold.
Sovuq.
It is easy.
Oson.
It rained.
Yomg‘ir yog‘di
Bunday gaplardagi it olmoshi o‘zbek tiliga tarjima
qilinmaydi. Bog‘lovchi va yordamchi fe’llar (is, was, will be,
had been) shaxs va zamonni ifodalash uchun ishlatiladi.
It’s getting late.
Kech bo‘lyapti.
It’s too early to go now.
Ketishga hali juda erta.
It was dark.
Qorong‘i edi.
It won’t be easy.
Oson bo‘lmaydi.
Kesimning ismdan iborat qismi odatda ot, sifat, son,
ravish turkumlaridan biriga oid so‘zdan iborat bo‘ladi.
It’s summer now.
Hozir yoz (fasli).
It was warm and so he didn’t put on his coat.
Havo iliq edi, shuning uchun u paltosini kiymadi.
It was nine (o’clock) when we got home.
Uyga kelganimizda soat to‘qqiz edi.
It was early mormimg.
Erta tong edi.
41
Shaxssiz gaplar odatda quyidagi holatlarda qo‘llanadi:
1. Tabiat hodisalarini ifodalashda:
It rains often in England.
Angliyada tez-tez yomg‘ir yog‘adi.
It doesn’t snows in summer.
Yozda qor yog‘maydi.
It rained last morning.
Kecha ertalab yomg‘ir yog‘di.
It snowed much last winter.
O‘tgan qish ko‘p qor yog‘di.
It is not raining now.
Hozir yomg‘ir yog‘mayapti.
2. Ob-havo sharoitini ifodalashda:
It is windy.
Shamol.
It is foggy.
Tuman.
Havoning ochiq yoki bulutli, issiq yoki sovuq ekanligi
kabi belgilari ifodalangan inglizcha gaplar o'zbek tiliga
“havo” yoki “kun” so'zini qo'shib tarjima qilinadi.
It’s warm.
Havo iliq.
It’s cloudy.
Havo bulut.
It is fine.
Havo yaxshi.
It is hot
Kun issiq.
It is cold
(Kun) sovuq.
It’s sunny.
Havo ochiq (quyoshli)
3. Vaqtni ifodalashda:
It’s five o’clock.
Soat besh.
It’s time to go home.
Uyga ketadigan vaqt bo‘ldi.
It was early when we got home.
Uyga kelganimizda hali erta edi.
It will be cold when winter sets in.
Qish kirgach, sovuq bo‘ladi.
4. Masofani ifodalashda:
42
It is a long way from here to the airport.
Bu yerdan aeroportgacha uzoq.
We can walk home. It isn’t far.
Uyga piyoda ketishimiz mumkin. Uzoq emas.
It’s 20 miles from our village to the nearest town.
Qishlog‘imizdan eng yaqin shahargacha 20 mil (masofa bor).
5. Harakat yoki hodisaga munosabatni ifodalashda:
It’s easy.
Oson.
It’s nice.
Maroqli.
It’s dangerous.
Havfli.
It’s possible.
Mumkin.
It’s good.
Yaxshi.
It’s wonderful.
G‘aroyib.
It’s safe.
Ishonchli.
It’s difficult.
Qiyin.
It’s expensive.
Qimmat.
It’s stupid.
Ahmoqlik.
It’s impossible.
Mumkin emas.
It’s terrible.
Azob.
It’s cheap.
Arzon.
It’s O.K.
Yaxshi.
43
THERE IS / THERE ARE
KONSTRUKSIYASI
THE CONSTRUCTION THERE IS /
THERE ARE
There is (There are) bilan boshlanuvchi gaplar biror
joyda biror kimsa (kimsalar) yoki narsa(lar)ning borligini
ifodalayadi. Mazkur konstruksiyali gaplardagi so‘zlar
tartibi quyidagicha bo‘ladi:
there is/are ega o‘rin holi
There is
a newspaper
There are newspapers
on the table.
Bunday gaplar o‘zbek tiliga o‘rin holidan boshlab
tarjima qilinadi.
Stol ustida gazeta(lar) bor.
Eslatma: Gapda bir nechta ega kelgan bo‘lsa, kesim
(to be) odatda, o‘zidan keyin turgan ega bilan sonda
moslashadi.
There is a table and five chairs in the room. Xonada stol va
beshta stul bor.
Tasdiq, inkor va so‘roq gaplarning yasalishi:
Birlik
Tasdiq
gap
T
here is a book on the table.
Stol ustida kitob bor.
T
here’s a good film on TV today.
Bugun televizorda yaxshi film bor.
Inkor
gap
T
here is not any book on the table.
Stol ustida hech qanday kitob yo‘q.
T
here isn’t any good film on TV today.
Bugun televizorda hech qanday yaxshi film yo‘q.
T
here is no good film on TV today.
Bugun televizorda yaxshi film yo‘q.
44
So‘roq
gap
Is there any book on the table?
Stol ustida birorta kitob bormi?
Is there any good film on TV today?
Bugun televizorda biror yaxshi film bormi?
Ko‘plik
Tasdiq
gap
T
here are some / a few / many chairs in this
room.
X
onada bir nechta (ozgina/ko‘) stullar bor.
Inkor
gap
T
here are not any chairs in this room.
X
onada hech qancha stillar yo‘q.
T
here’re no factories in our district.
Bizning tumanda fabrikalar yo‘q.
T
here are no good films on TV today.
Bugun televizorda yaxshi filmlar yo‘q.
So‘roq
gap
A
re there any books on the table?
Stol ustida qanchadir kitoblar bormi?
A
re there any factories in your district?
Sizning tumaningizda qandaydir fabrikalar bormi?
Sanalmaydigan otlar bilan:
There is
some
little
a little
no
a lot of
much
bread at home.
sugar in the cup.
butter on the plate.
money in my bag.
oil in our country.
work at our office today.
There is / There are dan keyin sanaladigan ot
birlikda kelsa, u noaniq artikl bilan ishlatiladi. Ko‘plikdagi
sanaladigan otlar va sanalmaydigan otlar bilan esa, some,
any, no olmoshlari ishlatiladi.
There is a telephone in that room.
O‘sha xonada telefon bor.
There are some students in the library.
Kutubxonada bir nechta talabalar bor.
There aren’t any children in the park.
Istirohat bog‘ida bolalar yo‘q.
O‘tgan zamonda is o‘rniga was, are o‘rnida were
qo‘llanadi.
There was ... / There was not (wasn't) ... / Was there ... ?
45
There were ... / There were not (weren't) ... / Were there ... ?
Kelasi zamonda is va are o‘rniga will be ishlatiladi.
There will be ... / There will not (won’t) be ... / Will there be
... ?
46
HAVE GOT / HAS GOT
Og‘zaki nutqda “ega bo‘lmoq” ma’nosida have (has)
got ishlatilib, o‘zbek tiliga “bor” deb tarjima qilinadi.
Tasdiq (positive)
I
We
You
They
have
(got)
a car.
Menda
Bizda
Sizda
Ularda
mashin
a
bor.
He
She
It
has
(got)
a car.
Unda
mashin
a
bor.
I have got black eyes. yoki I have black eyes.
Mening ko‘zlarim qora.
He has got a large family. yoki He has a large family.
Uning katta oilasi bor.
They have got a lot of English books. yoki They have a lot
of English books.
Ularda ko‘p inglizcha kitoblar bor.
Inkor (negative)
I
We
You
They
haven’t
(got)
a car.
Menda
Bizda
Sizda
Ularda
mashin
a
yo‘q.
He
She
It
hasn’t (got)
a car.
Unda
mashin
a
yo‘q.
I have got a sister but I haven’t got a brother.
Mening singlim bor, lekin ukam yo‘q.
They haven’t got any animals at home.
Ularning uyida jonvorlar yo‘q.
47
So‘roq (question)
Hav
e
I
we
you
they
(got
)
a car?
Menda
Bizda
Sizda
Ularda
mashina
bormi?
Has
he
she
it
(got
)
a car?
Unda
mashina
bormi?
Have you got a car? – Yes, I have.
Mashinangiz bormi? – Ha, bor.
Has Ann got a family? – No, she hasn’t.
Annaning oilasi bormi? – Yo‘q.
Have they got any witnesses? – I don’t know.
Ularning guvohlari bormi? – Bilmadim.
Inkor va so‘roq gaplarda do fe’lini ishlatish mumkin.
They don’t have any children. yoki They haven’t got any
children.
Ularning bolalari yo‘q.
Does Ann have a car? yoki Has Ann got a car?
Annaning mashinasi bormi?
Do you have any question? – No, I don’t.
Birorta savolingiz bormi? - Yo‘q.
Negative (inkor) don’t have / doesn’t have
Menda
Bizda mashina yo‘q.
Sizda
I
We
You
The
y
don’t (do not) have a car.
Ularda
Unda
mashina yo‘q.
He
She
It
doesn’t (does not) have a
car.
Question (so‘roq) Do you have / Does she have
Menda
Do
Bizda mashina
bormi?
I
we
you
have a car?
Sizda
48
they
Ularda
Does
Unda mashina
bormi?
he
she
it
have a car?
Do you have enough time to do your lessons? – No, I don’t
have.
Darslaringni tayyorlash uchun vaqting yetarlimi? Yo‘q.
O‘tgan zamonda have / has o‘rnida had shakli
ishlatiladi.
I had some money.
Menda (bir qancha) pul bor edi.
I didn’t have any money.
Menda (hech qancha) pul yo‘q edi.
Did you have any money?
Pulingiz bormidi?
Have got va has got shakllari faqat hozirgi zamonga
xosdir.
Have fe’li breakfast, dinner, supper, tea, coffee
kabi bir qator otlar bilan birikib kelganda o‘zbek tiliga
o‘ziga xos tarzda tarjima qilinadi:
to have dinner
ovqatlanmoq / tushlik qilmoq
to have supper
ovqatlanmoq (kechki ovqat haqida)
to have a cup of tea
bir chashka choy ichmoq.
I usually have dinner at two o’clock.
Men odatda soat ikkida tushlik qilaman.
I don’t have breakfast in the morning.
Men ertalab nonushta qilmayman.
I had dinner at 3 yesterday.
Kecha soat 3 da tushlik qildim.
49
SIFAT va RAVISHLARNING
QIYOSIY DARAJALARI
COMPARATIVE DEGREES of
ADJECTIVES and ADVERBS
Ingliz tilidagi sifat va ravishlarning ham o‘zbek tilidagi
kabi uchta qiyosiy darajasi mavjud: oddiy, qiyosiy va
orttirma darajalar.
Qisqa (bir yoki ikki bo‘g‘inli) so‘zlarning qiyosiy
darajasi -er va orttirma darajasi -est qo‘shimchalari
yordamida yasaladi. Orttirma darajadagi sifat yoki ravish
oldidan aniq artikl (the) ishlatiladi.
deep – deeperthe deepest
chuqur – chuqurroq – eng chuqur
small – smallerthe smallest
kichik – kichikroq – eng kichik
Undosh ketidan kelgan “y” harfiga tugagan so‘zlarga -
er va -est qo‘shimchalari qo‘shilganda “y” harfi “i”ga
aylanadi.
easy – easier - the easiest
oson – osonroq – eng oson
busy – busierthe busiest
band – bandroq – eng band
dirty - dirtierthe dirtiest
iflos – iflosroq – eng iflos
Qisqa unlidan keyin keluvchi undoshga tugagan
so‘zlarga -er yoki -est qo‘shilganda oxirgi undosh
ikkilanadi.
thin – thinner – the thinnest
yupqa – yupqaroq – eng yupqa
big – bigger – the biggest
katta – kattaroq – eng katta
50
Ko‘pchilik ikki bo‘g‘inli va barcha ko‘p bo‘g‘inli sifat va
ravishlarning qiyosiy hamda orttirma darajalari more
ko‘proq yoki less “kamroq”, most “eng ko‘p” yoki least
“eng kam” so‘zlari yordamida yasaladi.
difficult – more difficult – the most difficult
qiyin – qiyinroq – eng qiyin
interesting – more interesting – the most interesting
qiziq – qiziqroq – eng qiziq
Qiyosiy darajadagi sifat va ravishlardan keyin
“qaraganda”, “nisbatan” ma’nosidagi than bog‘lovchisi
keladi.
Peter, David and Stephen are all tall.
Piter, David va Stefan – barchasi novcha.
Peter is taller than David.
Piter Daviddan novcharoq.
Stephen is taller than both David and Peter.
Stefan Daviddan ham, Piterdan ham novcharoq.
Staphen is the tallest of the three.
Stefan uchchalasining ichida eng novchasi.
This book is more interesting than that one.
Bu kitob narigisidan qiziqarliroq.
Qiyosiy darajani kuchaytirish uchun “ancha”
ma’nosidagi much so‘zi ishlatiladi.
The Volga is much longer than the Neva.
Volga Nevadan ancha uzun(roq).
Bir xil sifatli ikki narsa qiyoslanganda oddiy darajadagi
sifat yoki ravishning oldidan va ketidan as … as qo‘yiladi
va o‘zbek tiliga “(xuddi) … kabi”, “(xuddi … -ga o‘xshab”, “-
chalik”, “(xuddi) … -dek/-daka” tarzida tarjima qilinadi.
This book is as interesting as that one.
Bu kitob (xuddi) narigisi kabi qiziq.
Was that man as fat as you?
O‘sha kishi (xuddi) siz kabi semizmidi?
51
Inkor gaplarda birinchi as ko‘pincha so bilan
almashadi.
This armchair is not so comfortable as that one.
Bu kreslo narigisichalik qulay emas.
Ayrim sifatlarning qiyosiy va orttirma darajalari
boshqa so‘zlar bilan ifodalanadi.
good – betterthe best
yaxshi – yaxshiroq – eng yaxshi
bad – worsethe worst
yomon – yomonroq – eng yomon
little – lessthe least
kichik/kam – kichikroq/kamroq – eng kichik/eng kam
many – morethe most
ko‘p – ko‘proq – eng ko‘p
much – morethe most
ko‘p – ko‘proq – eng ko‘p
All of the boys’ work is good.
Hamma bolalarning ishi yaxshi.
Tom’s work is better than Ted’s.
Tomning ishi Tednikidan yaxshiroq.
Fred’s work is better than both Tom’s and Ted’s.
Fredning ishi Tomnikidan ham, Tednikidan ham yaxshiroq.
Fred’s work is the best.
Fredning ishi eng yaxshisi.
52
FE’L ZAMONLARI
TENSE
Oddiy hozirgi zamon
Fe’lning hozirgi oddiy zamon (Simple Present Tense)
shakli infinitivning “to”siz shakliga to‘g‘ri keladi. Uchinchi
shaxs birlikda fe’l o‘zagiga -(e)s qo‘shimchasi qo‘shiladi.
Positive Tasdiq
I
We
You
They
He
She
It
play
plays
Men o‘ynayman.
Biz o‘ynaymiz.
Siz o‘ynaysiz.
Ular o‘ynaydilar.
U o‘ynaydi.
U o‘ynaydi.
U o‘ynaydi.
Uchinchi shaxs birlikda ishlatilayotgan fe’l undoshdan
keyin keluvchi “y” harfiga tugagan bo‘lsa, “y” harfi “i”ga
aylanadi va “-es” qo‘shimchasi qo‘shiladi:
study – studies try - tries
o” unlisi va “ch”, “sh”, “s” yoki “x” sirg‘aluvchi
undoshlar bilan tugagan so‘zlarga “-es” qo‘shimchasi
qo‘shiladi:
go – goes teach – teaches fish – fishes
do - does pass – passes fix - fixes
Inkor va so‘roq gaplar do yordamchi fe’li vositasida
yasaladi.
Negative Inkor
I
We
You
They
do not
(don’t)
play
Men o‘ynamayman.
Biz o‘ynamaymiz.
Siz o‘ynamaysiz.
Ular o‘ynamaydilar.
53
He
She
It
does
not
(doesn’t
)
play
U o‘ynamaydi.
U o‘ynamaydi.
U o‘ynamaydi.
Question So‘roq
Do
Doe
s
I
We
You
They
He
She
It
play?
play?
Men o‘ynaymanmi?
Biz o‘ynaymizmi?
Siz o‘ynaysizmi?
Ular o‘ynaydilarmi?
U o‘ynaydimi?
U o‘ynaydimi?
U o‘ynaydimi?
Oddiy hozirgi zamon har xil holatlarda ishlatilishi
mumkin. U doim ham hozir bo‘layotgan ish-harakat yoki
holatni ifodalamaydi.
Oddiy hozirgi zamon quyidagi hollarda ishlatiladi:
1. Biror narsa yoki kimsaning hozirgi holati yoki
maqomini ifodalash uchun holat fe’llari bilan.
Ben is hungry.
Benning qorni och.
Now I believe that you are right.
Endi haqligingga ishonyapman (yoki ishondim).
That cake smells good.
Anavi shirin kulchadan yaxshi hid kelyapti.
Do you realize what you are saying?
Nima deyayotganingni tushunyapsanmi?
Caroline attends college in Canada.
Karolin Kanadada kollejga qatnaydi (yoki qatnayapti).
Does Harold live in Rome now?
Harold hozir Rimda yashayaptimi?
Bunday gaplarda now, at this time/moment,
today, tonight, this minute/morning/noon/evening
kabi payt ravishlari kelishi mumkin.
54
2. Oddiy hozirgi zamon mutlaq haqiqat yoki tabiiy
qonuniyatni ifodalash uchun ishlatiladi.
The moon affects the tides.
Oy suvning ko‘tarilishi va pasayishiga ta’sir qiladi.
Parallel lines never meet.
Parallel chiziqlar hech qachon to‘qnashmaydi.
Hot air rises.
Issiq havo (yuqoriga) ko‘tariladi.
Hydrogen and oxygen combine to make water.
Suv hosil bo‘lishi uchun vodorod bilan kislorod qo‘shiladi.
Bunday gaplarda always (doim), never (hech
qachon), inevitably (muqarrar), without fail (albatta),
at all times (hamisha), invariably (shubhasiz) kabi payt
ravishlari kelishi mumkin.
3. Oddiy hozirgi zamon odat tusiga kirgan,
takrorlanuvchi ish-harakatni ifodalash uchun ishlatiladi.
Beverly drinks coffee every morning.
Beverli har kuni ertalab kofe ichadi.
We always celebrate my birthday with a family party.
Biz doim mening tug‘ilgan kunimni oilaviy kecha bilan
nishonlaymiz.
The Browns do not wash their windows every week.
Braunlar derazalarini har hafta yuvishmaydi.
Do the Andersons plant tomatoes every year?
Andersonlar har yili pamidor ekishadimi?
Bunday gaplarda always (doim), never (hech
qachon), usually (odatda), seldom (kamdan
kam/ba’zida), sometimes (ba’zan), rarely (kamdan
kam), not ever (doim emas), occasionally (tasodifan),
often (tez-tez), not often (tez-tez emas), every (har),
each (har) kabi payt ravishlari kelishi mumkin.
4. Hozirgi oddiy zamon badiiy, ilmiy, sahna va san’at
asarlarini muhokama qilishda boshqalarning avval aytgan
yoki yozgan gaplariga murojaat qilinganda tarixiy hozirgi
zamonni ko‘rsatish uchun ishlatiladi.
55
In the short story “The Lottery”, Shirly Jackson writes an
allegory of the injustice of life.
“Lottereya” nomli qisqa hikoyasida, Shirli Jakson hayot
adolatsizligi allegoriyasini yozgan.
Darwin presents evidence for the development of life from
lower to higher forms.
Darvin hayotning quyi shakldan yuqori shaklga qarab rivojlanishi
haqida dalillar keltiradi.
The author of this textbook explains the problem clearly.
Bu darslik muallifi muammolarni yaxshi tushuntirib bergan.
Bunda gapda skillfully (mohirona), cleverly
(oqilona), correctly (to‘g‘ri), incorrectly (noto‘g‘ri),
clumsily (qo‘pol), brilliantly (a’lo darajada), well
(yaxshi), poorly (bo‘sh), adequately (mos tarzda),
inadequately (nomuvofiq tarzda), properly (to‘g‘ri),
rightly (haqli ravishda), wrongly (noto‘g‘ri) kabi
baholash ravishlari kelishi mumkin.
5. Hozirgi oddiy zamon biror narsani izohlash,
tushintirish yoki aniqlashda ishlatiladi.
To fight against criminality means to prevent and solve
crimes.
Jinoyatchilikka qarshi kurashmoq jinoyatlarni oldini olmoq va
ochmoq demakdir.
An investigator solves crimes but an operative worker
detects criminals.
Tergovchi jinoyatlarni ochadi, tezkor xodim esa, jinoyatchilarni
izlab topadi.
6. Hozirgi oddiy zamon shart va payt ergash gaplarda
kelajakda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan ish-harakatni
ifodalashda ishlatiladi.
Uncle Robert will give you fifty dollars if he likes your
work.
Agar ishing yoqsa, Robert amaki senga ellik dollar beradi.
Uncle Robert will give you fifty dollars when he sees you.
Robert amaki seni ko‘rganida senga ellik dollar beradi.
56
7. Hozirgi oddiy zamon keljakda sodir bo‘lishi aniq
bo‘lgan ish-harakatni ifodalashda ishlatiladi.
The plane leaves at 9:25 tonight.
Samolyot kechqurun soat 9:25da uchadi.
The term is over on December 16.
Muddat 16 dekabrda tugaydi.
Oddiy kelasi zamon
Fe’lning oddiy kelasi zamon (The Simple Future Tense)
shaklini yasash uchun shall (I shaxs birlik va ko‘plikda) va
will (II va III shaxslar birlik va ko‘plikda) yordamchi
fe’llari hamda asosiy fe’lning “to”siz infinitiv shaklidan
foydalaniladi. Hozirgi ingliz tilida barcha shaxslar uchun,
ham birlikda ham ko‘plikda will yordamchi fe’lini qo‘llash
oddiy holga aylangan.
I shall (will) do it tomorrow.
Men buni ertaga bajaraman.
Og‘zaki nutqda tasdiq va so‘roq gaplarda yordamchi
fe’llarning qisqargan shakllari ishlatiladi.
Birlik Ko‘plik
to‘liq
shakli
qisqargan
shakli
to‘liq shakli
qisqargan
shakli
I shall
I will
= I’ll
= I’ll
we shall
he will
= we’ll
= we’ll
he will
she will
= he’ll
= she’ll
you will
they will
= you’ll
= they’ll
shall not = shan’t
will not = won’t.
So‘roq gaplarda yordamchi fe’l egadan oldin qo‘yiladi.
Tasdiq gap So‘roq gap
I
We
You
will
(‘ll)
be ... .
have ... .
come ...
I
we
you
be ... ?
have ... ?
come ... ?
57
They
He
She
It
will
not
(won’t)
.
do ... .
go ... .
take ... .
give ... .
Will
they
he
she
it
do ... ?
go ... ?
take ... ?
give ... ?
Simple Future kelgusida sodir bo‘ladigan ish-
harakatlarni ifodalaydi. Kelasi zamonda ko‘pincha quyidagi
payt ravishlari ishlatiladi:
tonight bugun tunda
tomorrow ertaga
the day after tomorrow indinga
in two days (a month) ikki kundan (bir oydan) keyin
next week kelasi hafta(da)
next month kelasi oy(da)
soon yaqinda, tezda
She travels a lot. Today she is in London. Tomorrow she’ll
be in Rome, next week she’ll be in Tokyo.
U juda ko‘p sayohat qiladi. Bugun u Londonda. Ertaga u Rimda
bo‘ladi, kelasi hafta(da) Tokioda bo‘ladi.
We’ll probably go out for a walk after dinner.
Tushlikdan keyin sayr qilishga chiqsak kerak.
I won’t be at home tonight.
Bugun tunda uyda bo‘lmayman.
Simple Future (oddiy kelasi zamon) ko‘pincha if,
when, after, as soon as, before bog‘lovchilari bilan
bog‘langan shart va payt ergash gapli qo‘shma gaplarda
ishlatiladi. Bunday qo‘shma gaplardagi bosh gap odatda
kelasi zamonda keladi.
Oddiy kelasi zamon be going to “-moqchi” vositasida
ham ifodalanishi mumkin.
Oddiy o‘tgan zamon
to be fe’lining tuslanishi
Oddiy o‘tgan zamonda (The Simple Past Tense) to be
(bo‘lmoq) fe’li ikki shaklda ishlatiladi: was - birlikda va
58
were - ko‘plikda.
Tasdiq
Inkor
I
He
She
It
was
edim
edi
edi
edi
I
he
she
It
was
not/wasn’t
emasdim
emasdi
emasdi
emasdi
We
You
They
wer
e
edik
edingiz
edilar
we
you
the
y
were
not/weren’t
emasdik
emasdingiz
emasdilar
So'roq Javob
Was
I … ?
he … ?
she … ?
it … ?
edimmi?
edimi?
edimi?
edimi?
Yes,
(No,
)
you were. (were not)
he was. (was not)
she was. (wasn’t)
it was. (wasn’t)
Wer
e
we … ?
you … ?
they … ?
edikmi?
edingizmi?
edingmi?
edilarmi?
Yes,
(No,
)
you were. (weren’t)
we were. (were not)
I was. (wasn’t)
they were. (weren’t)
To‘g‘ri va noto‘g‘ri fe’llar
O‘tgan zamon shaklining yasalishiga ko‘ra ingliz tilidagi
fe’llar ikki turga bo‘linadi: to‘g‘ri fe’llar (regular verbs) va
noto‘g‘ri fe’llar (irregular verbs).
To‘g‘ri fe’llarning o‘tgan zamon shakli -ed
qo‘shimchasi yordamida yasaladi va [d] yoki [t] yohud [id]
tarzida talaffuz qilinadi:
Jarangli undoshlar va unlilardan keyin [d] tarzida:
to open – opened
ochmoq – ochdi
to play – played
o‘ynamoq – o‘ynadi
Jarangsiz undoshlardan keyin [t] tarzida:
59
to work – worked
ishlamoq – ishladi
to talk – talked
gaplashmoq – gaplashdi
“d” va “t” harflaridan keyin [id] tarzida:
to want – wanted
xohlamoq – xohladi
to shout – shouted
baqirmoq – baqirdi
to depend – depended
bog‘liq bo‘lmoq – bog‘liq
edi
to demand
demanded
talab qilmoq – talab
qildi
Imlo (spelling)
“-e” harfiga tugagan to‘g‘ri fe’llarga -d harfini qo‘shib
o‘tgan zamon shakli yasaladi:
to translate – translated
tarjima qilmoq – tarjima
qildi
to investigate – investigated
tekshirmoq – tekshirdi
Undoshdan keyin keluvchi “y” harfiga tugagan fe’lga -
ed qo‘shimchasi qo‘shilganda “y” harfi “i”ga aylanadi.
to study– studied
tahsil olmoq – tahsil
oldi
to identify – identified
aynanlashtirmoq – aynanlashtirdi
Noto‘g‘ri fe’llarning o‘tgan zamon shakli fe’l o‘zagining
o‘zgarishi bilan hosil bo‘ladi.
to write – wrote
yozmoq – yozdi
to go – went
bormoq - bordi
to become –
became
bo‘lmoq – bo‘ldi
to have – had
ega bo‘lmoq – ega edi
Hozirgi ingliz tilida ko‘p ishlatiladigan noto‘g‘ri
fe’llarning ro‘yxati qo‘llanmaning oxiriga ilova qilingan.
Positive (tasdiq)
60
I
He
She
It
We
You
They
watched
.
did.
went.
rained.
played.
begun.
cleaned.
Ko‘rdim.
Qildi.
Bordi.
Yomg‘ir yog‘di.
O‘ynadik.
Boshlading(iz).
Tozaladilar/tozalashdi.
Inkor va so‘roq gaplar do yordamchi fe’lning o‘tgan
zamon shakli did vositasida yasaladi.
Negative (inkor)
I
He
She
It
We
You
They
did
not
(didn’t
)
watch.
do.
go.
rain.
play.
begin.
clean.
Ko‘rmadim.
Qilmadi.
Bormadi.
Yomg‘ir yog‘madi.
O‘ynamadik.
Boshlamading(iz).
Tozalamadilar/tozalashmadi.
Interrogative (so‘roq)
Di
d
I
he
she
it
we
you
the
y
watch?
do?
go?
rain?
play?
begin?
clean?
Ko‘rdimmi?
Qildimi?
Bordimi?
Yomg‘ir yog‘dimi?
O‘ynadikmi?
Boshlading(iz)mi?
Tozaladilarmi/tozalashdimi?
Oddiy o‘tgan zamon quyidagi hollarda ishlatiladi:
1. O‘tmishda bir marta sodir bo‘lgan ish-harakatni
ifodalash uchun yesterday (kecha), the day before
yesterday (o‘tgan kuni), yesterday morning (kecha
ertalab), last night (kecha oqshom), an hour/a week/a
month/a year ago (bir soat/hafta/oy/yil ilgari) kabi payt
ravishlari bilan:
61
She visited her parents last week.
U o‘tgan hafta ota-onasini ko‘rib keldi.
Yesterday we went to the library.
Kecha biz kutubxonaga bordik.
2. O‘tmishdagi odatiy, qaytariluvchi ish-harakatni
ifodalash uchun:
Last month I went to the theatre every week.
O‘tgan oyda men har hafta teatrga bordim.
3. Bo‘lib o‘tgan bir necha ish-harakatni ifodalash
uchun:
Jane did much yesterday; she cleaned her room, did
shopping, went to the chemistry and looked after the children.
Jeyn kecha ko‘p ish qildi; u xonani yig‘ishtirdi, do‘konga chiqib
keldi, dorixonaga bordi va bolalarga qaradi.
I got up, had breakfast and went to work.
O‘rnimdan turdim, nonushta qildim va ishga ketdim.
Hozirgi davomli zamon
Continuous (davomli, davom etuvchi) zamonlari guruhi
ish-harakatning muayyan vaqtda (o‘tmishda, hozir yoki
kelgusida) sodir bo‘lib turganligini yoki hali
tugamaganligini bildiradi.
Hozirgi davom etuvchi zamon (The Present Continuous
Tense) to be yordamchi fe’lining hozirgi zamon
shakllaridan biri (am, is, are) va asosiy fe’lning hozirgi
zamon sifatdosh shakli (Participle I) yordamida yasaladi.
Positive
Tasdiq
I am
working.
Ishlayapman.
He
She
It
is
working.
Ishlayapti.
We
You
They
are
working.
Ishlayapmiz.
Ishlayapsiz.
Ishlayaptilar.
62
Negative Inkor
I am not
working.
Ishlamayapman.
He
She
It
is not working.
(isn't working)
Ishlamayapti.
We
You
They
are not
working.
(aren't
working)
Ishlamayapmiz.
Ishlamayapsiz.
Ishlamayaptilar.
Question So‘roq
Am I working?
Ishlayapmanmi?
Is
he
she
it
working?
Ishlayaptimi?
Are
we
you
they
working?
Ishlayapmizmi?
Ishlayapsizmi?
Ishlayaptilarmi?
Present Continuous ba’zi manbalarda Progressive
Tense deb ham yuritiladi. Mazkur zamon ayni paytda sodir
bo‘lib turgan, lekin tugaydigan ish-harakatni ifodalaydi.
Kelasi zamon payt ravishlari bilan ishlatilganda kelasi
(Future) zamonni ifodalaydi.
Present Continuous quyidagi hollarda ishdatiladi:
1. Hozir sodir bo‘lib turgan ish-harakatni ifodalashda
now, today, this minute, this month, this year, at
the moment kabi va boshqa payt ravishlari bilan:
The children are playing outside today.
Bugun bolalar tashqarida o‘ynashyapti.
“What are you doing now?”
“Hozir nima qilyapsiz?”
“I’m reading a book.”
“Kitob o‘qiyapman.”
It is raining.
63
Yomg‘ir yog‘yapti
.
2. Odat bo‘lib qolgan ish-harakatni, ko‘pincha salbiy
munosabat bildirilganda:
That little girl is always biting her fingernails.
O‘sha qizcha doim tirnog‘ini tishlab yuradi.
Tracy is always eating too much.
Treysi doim ko‘p ovqat yeydi.
3. Kelgusida sodir bo‘lishi kutilayotgan ish-harakatni
ifodalashda this afternoon, tonight, tomorrow, next
week, soon, next month va shu kabi boshqa payt
ravishlari bilan:
The chief constable is arriving from London at 2:15
tomorrow afternoon.
Bosh konstabel ertaga kunduzi soat 2:15 da Londondan keladi.
We are going to the theatre tonight.
Bugun kechqurun teatrga bormoqchimiz.
She is leaving on Friday.
U juma kuni jo‘nab ketyapti. (yoki ketadi)
Jismoniy, aqliy va ruhiy hissiyotlarni ifodalaydigan
quyidagi fe’llar Continuous zamonlarida ishlatilmasdan,
Simple (oddiy) zamonlarda ishlatiladi.
to like
yoqtirmoq
to know
bilmoq
to understand
tushunmoq
to notice
payqamoq, sezmoq
to love
sevmoq
to feel
sezmoq
to have
ega bo‘lmoq
to believe
ishonmoq
to forget
unutmoq
to wish
xohlamoq
to remember
eslamoq
to see
ko‘rmoq
to hear
eshitmoq
to intent
jazm qilmoq
Do you hear a strange voice?
Siz g‘alati ovozni eshityapsizmi?
I don’t like this this song.
Menga bu qo‘shiq yoqmayapti.
64
O‘tgan davomli zamon
O‘tgan davomli zamon (The Past Continuous Tense)
was yoki were yordamchi fe’lidan keyin asosiy fe’lning
hozirgi zamon sifatdoshini qo‘llash bilan hosil qilinadi.
Positive Tasdiq
edim.
edi.
edi.
I
He
She
It
was
working.
Ishlayotga
n
edi.
edik.
eding(iz).
We
You
They
were
working.
Ishlayotga
n
edilar.
Negative Inkor
I
He
She
It
was not working
(wasn't working)
Ishlamayotga
n
edim.
edi.
edi.
edi.
We
You
They
were not working.
(weren't working)
Ishlamayotga
n
edim.
eding(iz).
edilar.
Question So‘roq
Was
I
he
she
it
working?
Ishlayotgan
edimmi?
edimi?
edimi?
edimi?
Wer
e
we
you
they
working?
Ishlayotgan
edikmi?
eding(iz)mi?
edilarmi?
Past Continuous o‘tmishda muayyan vaqtda sodir
65
bo‘lib turgan ish-harakatni ifodalaydi. O‘tmishdagi
muayyan vaqt nutq vaziyatidan anglashiladi yoki gapda
ifodalanadi.
Ish-harakat davom etayotgan vaqt gapda payt holi
bilan ifodalanishi mumkin. Bunda at four o’clock (soat
to‘rtda), at that time (o‘sha vaqtda), all day/night long
(butun kun/tun davomida), the whole
evening/morning (butun oqshom/tong), from six to
seven (oltidan yettigacha) va boshqalar ishlatilishi mum-
kin.
I was watching television the whole evening yesterday.
Kecha butun oqshom davomida televizor ko‘rayotgan edim yoki
kecha butun oqshom televizor ko‘rdim.
From five to seven we were playing chess.
Soat beshdan yettigacha shaxmat o‘ynayotgan edik.
Ish-harakat davom etayotgan vaqt o‘tgan zamondagi
boshqa fe’l orqali ifodalanishi mumkin. Bunday gaplar
odatda when (paytda) yoki while (-yotganda) bog‘lovchisi
bilan bog‘langan payt ergash gapli qo‘shma gap
ko‘rinishida bo‘ladi.
When I came home, my brother was having supper.
Men uyga kelgan paytda (yoki uyga kelganimda) akam
ovqatlanayotgan edi.
James and I were watching television when lightning
struck the house.
Uyni yashin urganda Jeyms va men televizor ko‘rayotgan edik.
While James and I were watching television, lightning
struck the house.
Jeyms va men televizor ko‘rayotganimizda uyni yashin urdi.
Past Continuous bir vaqtda bo‘layotgan ikki va undan
ortiq ish-harakatni ham ifodalashi mumkin.
While I was working in the garden my sister was making
66
dinner.
Men bog‘da ishlayotganimda singlim ovqat pishirayotgan edi.
Kelasi davomli zamon
Kelasi davomli zamon (The Future Continuous Tense)
shall (I shaxs birlik va koplik uchun) va will (qolgan
shaxslar uchun) yordamchi fe’llaridan keyin be va asosiy
fe’lning hozirgi zamon sifatdoshini qo‘llash orqali hosil
qilinadi.
Positive Tasdiq
I
We
shall be
working.
('ll be working)
Ishlayotgan bo‘laman.
Ishlayotgan bo‘lamiz
He
She
It
You
They
will be working.
('ll be working)
Ishlayotgan bo‘ladi.
Ishlayotgan bo‘ladi.
Ishlayotgan bo‘ladi.
Ishlayotgan bo‘lasiz.
Ishlayotgan bo‘ladilar.
Negative Inkor
I
We
shall not be
working.
(shan't be working)
Ishlayotgan bo‘lmayman.
Ishlayotgan bo‘lmaymiz.
He
She
It
You
They
will not be working.
(won't be working)
Ishlayotgan bo‘lmaydi.
Ishlayotgan bo‘lmaydi.
Ishlayotgan bo‘lmaydi.
Ishlayotgan bo‘lmaysiz.
Ishlayotgan bo‘lmaydilar.
O‘zbek tilidagi kelasi davomli zamonda inkor asosiy fe’l
bilan ham ifodalanishi mumkin, masalan, ishlayotgan
bo‘lmayman o‘rniga ishlamayotgan bo‘laman deyish
mumkin.
Q
uestion
So‘ro
q
67
Shall
I
we
be working?
Ishlayotgan bo‘lamanmi?
Ishlayotgan bo‘lamizmi?
Will
he
she
it
you
they
be working?
Ishlayotgan bo‘ladimi?
Ishlayotgan bo‘ladimi?
Ishlayotgan bo‘ladimi?
Ishlayotgan bo‘lasizmi?
Ishlayotgan bo‘ladilarmi?
Future Cuntinuous quyidagi holatlarda ishlatiladi:
1. Yaqin yoki uzoq kelajakda sodir bo‘ladigan
harakatlarni ifodalashda:
What will you be doing tomorow?
Ertaga nima qilasan?
He’ll be taking his next exam next week.
Kelasi hafta u keyingi imtihonini topshiradi (yoki topshirayotgan
bo‘ladi).
I’ll be seeing him tomorrow.
Uni ertaga ko‘raman.
2. Kelgusida ma’lum bir vaqtda sodir bo‘ladigan ish-
harakatni ifodalashda:
I shall be doing my homework at eight o’clock tomorrow
again.
Men ertaga soat sakkizda yana uy vazifamni tayyorlayotgan
bo‘laman.
Payt va shart ergash gapli qo‘shma gaplardagi bosh gap
kelasi zamonda bo‘lsa, ergash gapning kesimi, ish-harakat
mantiqan kelasi zamonda sodir bo‘lishiga qaramay, hozirgi
zamon shaklida ifodalanadi.
I shall be working when you come to see me.
Sen meni ko‘rgani kelganingda men ishlayotgan bo‘laman.
When you arrive at the airport, he will be waiting for you
there.
Sen aeroportga yetib kelganingda u seni o‘sha yerda kutayotgan
bo‘ladi.
68
Hozirgi natijali zamon
Hozirgi natijali zamon (Present Perfect Tense) have
(uchinchi shaxs birlikda has) yordamchi fe’li va asosiy
fe’lning o‘tgan zamon sifatdoshi (Past Participle)
yordamida yasaladi. To‘g‘ri fe’llarning Past Participle
yoki Participle II (O‘tgan zamon sifatdosh yoki Sifatdosh
II) shakli ularning Simple Past (Oddiy o‘tgan zamon)
shakliga mos keladi.
to live – lived
to play – played
to study – studied
to talk – talked
to inspect – inspected
to translate – translated
Noto‘g‘ri fe’llarning sifatdosh II shakli jadvalning
uchinchi ustunida berilgan. Ko‘pchilik noto‘g‘ri fe’llarning
Past Participle shakli o‘zak unlisining o‘zgarishi bilan
yasaladi:
to begin – began – begun (boshlamoq)
to do – did – done (qilmoq)
to drive – drove – driven (haydamoq)
to see – saw – seen (ko‘rmoq)
to give – gave – given (bermoq)
to ring – rang – rung (jiringlamoq)
to steal – stole – stolen (o‘g‘irlamoq)
Fe’lning bu zamondagi shakli o‘zbek tilida turlicha
ifodalanishi mumkin. Perfect zamonlarining asosiy
xususiyati ish-harakatning tugaganligi yoki
tugamaganligini, ya’ni natijani ko‘rsatishdir. Shuning
69
uchun uni o‘zbek tiliga oddiy o‘tgan zamonda (I have
walked - Men piyoda yurdim), ravishdosh yordamida
(Yurib bo‘ldim/qo‘ydim/keldim), o‘tgan zamon
sifatdoshi vositasida (I have been to London. - Men
Londonda bo‘lganman.) tarjima qilinadi.
Positive Tasdiq
I
We
You
They
have walked.
Yurdim. (piyoda)
Yurdik.
Yurdingiz.
Yurdilar.
He
She
It
has walked.
('s walked)
Yurdi.
Negative Inkor
I
We
You
They
have not
walked
(haven't
walked)
Yurmadim.
Yurmadik.
Yurmadingiz.
Yurmadilar.
He
She
It
has not walked
(hasn't walked)
Yurmadi.
Question So‘roq
Hav
e
I
we
you
they
walked?
Yurdimmi?
Yurdikmi?
Yurdingizmi?
Yurdilarmi?
Has
he
she
it
walked?
Yurdimi?
I have seen him this week.
Bu hafta men uni ko‘rdim.
He’s written a book.
70
U kitob yozgan.
He has just phoned me.
U hozirgina menga qo‘ng‘iroq qildi.
I have read a lot of books.
Men juda ko‘p kitoblarni o‘qib chiqdim.
Present Perfect zamonini quyidagi holatlarda
qo‘llash mumkin:
1. O‘tmishda boshlanib, hozirgacha yoki hozirga yaqin
bo‘lgan biror vaqtgacha davom etgan ish-harakatni
ifodalash uchun ishlatiladi. Bu zamonda hech qachon ago
so‘zini qo‘llamaslik kerak. Payt ravishlaridan for +
muddatni ifodalovchi so‘z (for five years “besh yildan
beri”), since + aniq sana yoki vaqt (since ten o’clock “soat
o‘ndan beri”), in/during the last/past hour, day,
week, month, year, decade, century (so‘nggi/o‘tgan
soat, kun, hafta, oy, yil, o‘n kunlik, asr ichida/davomida),
yet (hali), so far (hamon), up to now (hozirgacha)
kabilarni qo‘llash mumkin.
Shirley has lived in Chicago for six years.
Shirli Chikagoda olti yildan beri yashaydi (hozir ham yashayapti).
They have waited since ten o’clock.
Ular soat o‘ndan beri kutishadi (hozir ham kutishyapti).
During the last years, many people have moved from rural
to urban areas.
So‘nggi yillar ichida ko‘p odamlar qishloq joylardan shaharlarga
ko‘chib o‘tmoqda (ko‘chish hali davom etyapti).
I have finished the work and I’m going home now.
Ishni tugatib bo‘ldim, endi uyga ketyapman.
2. Present Perfect zamonini o‘tmishda boshlanib,
hozirga yaqin bir vaqtda tugagan yoki yaqin kelajakda
tugaydigan ish-harakatni ifodalashda qo‘llash mumkin.
Bunda already (allaqachon), not yet (yo‘q hali), early
(erta), late (kech), just (endigina), this minute (shu
daqiqada/onda), today (bugun), this month/year (shu
oy/yil), recently (yaqinda, yaqin o‘tmishda), lately
71
(so‘nggi vaqtda) kabi payt ravishlari kelishi mumkin.
I have already finished those exercises.
O‘sha mashqlarni allaqachon bajarib bo‘ldim (bo‘lganman).
You have been absent a great deal lately.
So‘nggi vaqtda juda ko‘p kelmayapsan (yana kelmasligi kutilyapti).
The players have come early.
O‘yinchilar erta kelishgan.
The players have just arrived.
O‘yinchilar hozirgina (endigina) yetib kelishdi.
Paul has rebuilt the engine of his car.
Pol mashinasining dvigatelini ta’mirlab bo‘ldi.
They have recently announced their engagement.
Ular yaqinda nikohdan o‘tganliklarini e’lon qilishdi.
when, where va how so‘zlari bilan boshlanuvchi
so‘roq gaplarda Present Perfect ishlatilmaydi.
When did you come back? Qachon qaytib kelding?
O‘tgan natijali zamon
O‘tgan natijali (yoki tugallangan) zamon (The Past
Perfect Tense) yordamchi fe’l had va asosiy fe’lning o‘tgan
zamon sifatdoshi (Past Participle) yordamida yasaladi.
Positive Tasdiq
I
He
She
It
We
You
They
had
worked.
('d worked)
Ishlab bo‘lgan edim.
Ishlab bo‘lgan edi.
Ishlab bo‘lgan edi.
Ishlab bo‘lgan edi.
Ishlab bo‘lgan edik.
Ishlab bo‘lgan edingiz.
Ishlab bo‘lgan edilar.
Ne
g
ative
Inko
r
72
I
He
She
It
We
You
They
had not
worked
(hadn't
worked)
Ishlab bo‘lmagan edim.
Ishlab bo‘lmagan edi.
Ishlab bo‘lmagan edi.
Ishlab bo‘lmagan edi.
Ishlab bo‘lmagan edik.
Ishlab bo‘lmagan edingiz.
Ishlab bo‘lmagan edilar.
Question So‘roq
Had
I
He
She
It
We
You
They
worked?
Ishlab bo‘lgan edimmi?
Ishlab bo‘lgan edimi?
Ishlab bo‘lgan edimi?
Ishlab bo‘lgan edimi?
Ishlab bo‘lgan edikmi?
Ishlab bo‘lgan edingizmi?
Ishlab bo‘lgan edilarmi?
Past Perfect zamoni ish-harakatning o‘tgan
zamonda kechgan boshqa bir ish-harakatgacha sodir
bo‘lganligini ifodalaydi. Ikkinchi ish-harakat o‘tgan zamon
shaklidagi fe’l bilan ifodalanadi. Bu zamonda payt
ravishlaridan already va oddiy o‘tgan zamonda
ishlatiladigan hamma ravishlar qo‘llanishi mumkin.
Before Karen came here, she had studied in Paris for two
years.
Bu yerga kelishidan oldin, Karen ikki yil Parijda o‘qigan.
After Philip had failed twice, he finally passed his test for
his driver’s liecense.
Filip ikki marta yiqilib, oxiri haydovchilik
guvohnomasi uchun sinovni topshirdi.
When Philip found out that he had failed again, he gave
up.
Filip yana yiqilganini bilgach, (o‘qishni) tashladi.
Agar “o‘tgan zamondan oldingi o‘tgan zamon” ekanligi
gapdagi payt ravishi (masalan, before, after kabi) bilan
ifodalangan yoki kontekstdan ma’lum bo‘lsa, ikkala fe’l
uchun ham oddiy o‘tgan zamon qo‘llanadi.
Aniq vaqt by (-ga kelib) predlogi yordamida
ifodalanishi mumkin: by Sunday (yakshanbaga
kelib/yakshanbada), by two o’clock (soat ikkiga kelib/soat
73
ikkida).
He had repaired the car by Saturday. Shanba kuni (-ga
kelib) u mashinani tuzatib bo‘lgan edi.
Kelasi natijali zamon
Kelasi natijali (tugallangan) zamon (The Future
Perfect Tense) shall have yoki will have yordamchi
fe’llari hamda asosiy fe’lning o‘tgan zamon sifatdoshi
vositasida yasaladi. Amerika inglizchasida faqat will have
shakli ishlatiladi.
Positive Tasdiq
I
We
shall have done it.
Bajarib bo‘laman.
Bajarib bo‘lamiz.
He
She
It
You
They
will have done it.
Bajarib bo‘ladi.
Bajarib bo‘ladi.
Bajarib bo‘ladi.
Bajarib bo‘lasiz(lar).
Bajarib bo‘ladilar.
Negative Inkor
I
We
shall not have done
it (shan't)
Bajarmagan bo‘laman.
Bajarmagan bo‘lamiz.
He
She
It
You
They
will not have done
it (won't)
Bajarmagan bo‘ladi.
Bajarmagan bo‘ladi.
Bajarmagan bo‘ladi.
Bajarmagan bo‘lasiz(lar).
Bajarmagan bo‘ladilar.
Question So‘roq
Shall
I
we
have done it?
Bajargan bo‘lamanmi?
Bajargan bo‘lamizmi?
74
Will
he
she
it
you
they
have done it?
Bajarib bo‘ladimi?
Bajarib bo‘ladimi?
Bajarib bo‘ladimi?
Bajarib bo‘lasiz(lar)mi?
Bajarib bo‘ladilarmi?
Future Perfect zamoni kelajakda bo‘ladigan ish-
harakatdan oldin bo‘lib o‘tadigan boshqa bir ish-harakatni
ifodalaydi. Bu zamonda by predlogi bilan keladigan payt
bildiruvchi so‘zlar, masalan, by the end of the year (yil
oxiriga kelib), at that time (o‘sha vaqtda), by tomorrow
(ertaga), by this afternoon (bugun kunduzi), by
tonight (bugun tunda/oqshom), by next
week/month/year (kelasi hafta/oy/yil) kabi payt
ravishlari keladi.
Bu zamonda ifodalangan inglizcha fe’llar o‘zbek tiliga
odatda o‘tgan zamon sifatdoshi (-gan) yoki ravishdosh (-ib)
hamda har xil yordamchi fe’llar yordamida tarjima qilinadi
(masalan, tugatgan bo‘ladi yoki tugatib bo‘lgan bo‘ladi;
ko‘rib chiqadi yoki ko‘rib chiqqan bo‘ladi kabi).
This obedience school will have trained fifty dogs by the
end of the year.
Itlarni o‘rgatadigan maktab yil oxiriga kelib ellikta it tayyorlab
chiqaradi.
By the end of the winter season, more tourists will have
visited the island than ever before.
Qish mavsumining oxiriga kelib orolga har doimgidan ham
ko‘proq sayyohlar kelib ketishgan bo‘ladi.
I left several letters unfinished on my desk, but I will have
finished them before noon tomorrow.
Yozuv stolimda bir nechta tugatilmagan xatlarni qoldirdim, lekin
ertaga peshingacha ularni tugatib bo‘laman.
We shall have completed the experiment by the end of
the month.
Oy oxiriga kelib tajribani tugatgan bo‘lamiz (tugatib bo‘lamiz).
They will have reached the village by 10 o’clock.
Ular qishloqqa soat 10 da yetib borgan bo‘ladilar.
75
Zamonlar moslashuvi
To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda bosh
gapning kesimi o‘tgan zamondagi fe’l bilan ifodalangan
bo‘lsa, bosh va ergash gaplar zamonda moslashadi.
Ergash gap orqali bir marta sodir bo‘lgan ish-harakat
ifodalanganda Past Simple yoki Past Continuous
ishlatiladi.
He said that he often saw her.
U uni tez-tez ko‘rib turganligini aytdi.
He said that she was preparing for the exam.
U imtihonga tayyorlanayotganligini aytdi.
Bosh gapda ifodalangan ish-harakat ergash gapdagidan
keyin sodir bo‘lgan bo‘lsa, to‘ldiruvchi ergash gapda Past
Perfect yoki Past Perfect Continuous qo‘llanadi.
She said that she had passed her exam.
U imtihonni topshirganligini aytdi.
She said that she had been preparing for the exam for two
weeks.
U imtihonga ikki hafta tayyorgarlik ko‘rganini aytdi.
To‘ldiruvchi ergash gapdagi kelasi zamonga oid ish-
harakatni ifodalash uchun o‘tgan kelasi zamon
shakllaridan biri would yoki should qo‘llanadi.
He said that he would help me the next day.
U menga ertasiga yordam berishini aytdi.
He said that he would be waiting for me at 3.
U soat 3 da meni kutayotgan bo‘lishini aytdi.
Agar gap hammaga ma’lum bo‘lgan biror tabiiy hodisa
haqida borsa, zamonlar moslashuvi buzilishi mumkin.
Galileo proved that the Earth goes round the Sun.
Galiley yerning quyosh atrofida aylanishini isbotlagan.
O‘zganing nutqini ifodalash uchun (o‘zlashgan
gaplarda) say, ask, tell so‘zlari berilib, undan keyin
76
to‘ldiruvchi ergash gap keladi. Agar mazkur fe’llar o‘tgan
zamonda (said, asked, told tarzida) ifodalangan bo‘lsa,
zamonlar moslashuviga amal qilinadi va gapdagi ko‘rsatish
olmoshlari va payt ravishlari boshqasi bilan almashtiriladi.
thisbu thato‘sha
thesebular
those – o‘shalar
nowhozir theno‘shanda
todaybugun that dayo‘sha kuni
tomorrowertaga the next dayertasiga
yesterdaykecha the day beforeoldingi kuni
agoavval beforeoldin
herebu yerda thereo‘sha yerda
O‘zlashgan gaplarning so‘roq shakli if yoki whether
bog‘lovchisi vositasida beriladi.
He asked me, Are you busy?” – He asked me if
(whether) I was busy.
“Bandmisan?”, – so‘radi u mendan. – U mendan bandmanmi,
yo‘qmi, (shuni) so‘radi.
77
FE’L NISBATLARI
VOICES of VERBS
Ingliz tilidagi fe’llarning ikki nisbati mavjud: aniq
nisbat va majhul nisbat.
Aniq nisbat
Aniq nisbat (Active voice) maxsus grammatik
ko‘rsatkichga ega emas. Ma’nosiga ko‘ra aniq nisbat ish-
harakatning asosan ega tomonidan bajarilganligini
ifodalaydi.
William Shakespear wrote “Hamlet”.
Uilyam Shekspir “Hamlet”ni yozgan.
Majhul nisbat
Majhul nisbat to be fe’lining shaxs va zamondagi
tegishli shakli va o‘tgan zamon sifatdoshi yordamida
yasaladi.
Hozirgi zamon This work is don
e
every day
Bu ish har kuni qilinadi.
O‘tgan zamon This work was don
e
yesterday.
Bu ish kecha qilingan.
Kelasi zamon This work will be
don
e
tomorrow.
Bu ish ertaga qilinadi.
must modal fe’li This work must be
don
e
at once.
Bu ish hoziroq qilinishi kerak.
can modal fe’li This work can be
don
e
at any time.
Bu ish har qachon qilinishi mumkin.
78
may modal fe’li This work may be
don
e
now.
Bu ish hozir qilinishi mumkin.
Majhul nisbatning o‘ziga xos xususiyati shundaki, agar
oddiy nisbatda gapning egasi ish-harakatning bajaruvchisi
bo‘lsa, majhul nisbatda gapning egasi ish-harakatning
bajaruvchisi bo‘lmaydi.
This house was built in 1920.
Bu uy 1920 yilda qurilgan. (majhul)
Qiyoslang:
Somebody built this house in 1920.
Bu uyni kimdir 1920 yilda qurgan. (oddiy)
Active: We can solve this problem.
Biz bu muammoni hal eta olamiz.
Passive:
This problem can be solved.
Bu muammo hal etilishi mumkin.
The new hotel will be opened next year.
Yangi mehmonxona kelasi yil ochiladi.
This room is going to be painted next year.
Bu xona kelasi yil bo‘yalmoqchi.
Active: Someone is cleaning the room right now.
Ayni paytda kimdir xonani tozalayapti.
Passive: The room is being cleaned right now.
Ayni paytda xona tozalanyapti.
Past Continuous zamonidagi majhul darajani yasash
uchun was va were ishlatiladi: was / were being +
done / cleaned
Active: Someone was cleaning the room.
Kimdir xonani tozalayotgan edi.
Passive: The room was being cleaned when I arrived.
Men yetib kelganimda xona tozalanayotgan edi.
Present Perfect zamonida: have / has been + done /
cleaned
79
Active: Somebody has already cleaned the room.
Kimdir xonani allaqachon tozalab qo‘yibdi.
Passive:
The room has already been cleaned.
Xona allaqachon tozalab qo‘yilgan.
Past Perfect zamonida: had been + done / cleaned
Active: When we came, somebody had cleaned the room.
Biz kelganimizda kimdir xonani tozalab qo‘ygan edi.
Passive: When we came, the room had been cleaned.
Biz kelganimizda xona tozalab qo‘yilgan edi.
Majhul nisbat o‘zbek tilida fe’l o‘zagiga asosan –l (yozdi
– yozildi), va -n (ko‘rdi – ko‘rindi) qo‘shimchalarini
qo‘shish orqali yasaladi.
This problem is much spoken about.
Bu muammo haqida ko‘p gapiriladi.
Inglizcha majhul nisbatdagi ayrim gaplarni o‘zbek tiliga
birgalik nisbatida (-sh qo‘shimchasi vositasida yasaladi:
gapirdi – gapirishdi) ham tarjima qilish mumkin.
This problem is much spoken about.
Bu muammo haqida ko‘p gapirishadi.
Ann wasn’t offered a job.
Annaga ish taklif qilishmadi.
A job wasn’t offered to Ann.
Annaga ish taklif qilinmadi.
The way to the station was shown to us.
Bizga temir yo‘l bekatiga boradigan yo‘lni ko‘rsatishdi.
80
MODAL FE’LLAR
MODALS
Ingliz tilida modallik (ish-harakatga munosabat)
ma’nosini ifodalovchi maxsus fe’llar mavjud. Modallik
ma’nosi deyilganda asosan majbur etish, zaruriyat, ruxsat,
taxmin kabilar tushuniladi. Modal fe’llar o‘zlari mustaqil
ishlatilmay, boshqa fe’llarga qo‘shilib keladi.
Can mumkinlik, layoqat, qobiliyat, imkoniyat kabilarni
ifodalaydi.
Who can speak English?
Kim inglizcha gapira oladi?
Can modal fe’linig ekvivalenti be able to modal
fe’lidir.
He is not able to translate this text.
U bu matnni tarjima qila olmaydi. (tarjima qilishga qodir emas)
May mumkinlik, ijozat, faraz qilish kabilarni
ifodalaydi.
May I come in?
Kirsam maylimi? (Mumkinmi?)
May modal fe’lining ekvivalenti sifatida be allowed
to ishlatiladi.
Then he was allowed to come in.
Keyin unga kirishga ruxsat berildi.
Must va should modal fe’llari majburiylik, zaruriyat
kabilarni ifodalaydi.
You must do as I told you.
Siz men aytganimdek qilishingiz kerak.
The windows are dirty. I must clean them.
Derazalar iflos. Ularni artishim kerak.
You should go and see this film. It’s very interesting.
Siz, albatta, borib bu filmni ko‘rishingiz kerak. U juda
81
qiziqarli.
I must do it now. I can’t leave it till tomorrow.
Men buni hozir qilishim kerak. Uni ertaga qoldira olmayman.
Must modal fe’li bilan tuzilgan savolga inkor javob
qaytarilganda needn’t (=need not) ishlatiladi.
Must I do it now?
Shuni hozir qilishim shartmi?
No, you needn’t (do it now).
Yo‘q, (hozir qilishing) shart emas.
Agar nima qilishingiz haqida ko‘rsatma olmoqchi
bo‘lsangiz shall fe’lini qo‘llang.
Shall I repeat the sentences?
Gapni qaytarishim kerakmi?
Must modal fe’li inkor shaklda qat’iyan man qilishni
ifodalaydi.
You mustn’t do that.
Bunday qilmasliging kerak.
You mustn’t play with matches.
Gugurt o‘ynamasliging kerak.
You mustn’t be late.
Kechikmasligingiz kerak.
Must modal fe’lining o‘tgan zamon shakli mavjud
emas. O‘tgan zamonda unga ma’nodosh bo‘la oladigan
have to yoki have got to ishlatilishi mumkin.
I can’t go with you now, I have to (have got to) do my
homework.
Men hozir sizlar bilan keta olmayman, uy vazifamni tayyorlashim
kerak.
There was no bus in the street and we had to walk home.
Ko‘chada birorta avtobus yo‘q edi va biz uyga piyoda ketishga
majbur bo‘ldik.
Have to modal fe’lining so‘roq shakli egadan oldin do
/ does / did yordamchi fe’lini qo‘llash orqali ifodalanadi.
When do I have to do it? (=When I have got to do it?)
Men buni qachon qilishim kerak?
82
Inkor gaplarda do not (don’t) / does not (doesn't)
/ did not (didn’t) ishlatiladi.
You don’t have to stay.
Qolishingiz shart emas.
They didn’t have to wait long.
Ko‘p kutishlariga to‘g‘ri kelmadi.
Hozirgi zamonda inkorni haven’t got / hasn’t got
tarzida ham ifodalash mumkin.
You haven’t got to stay.
Sizning qolishingiz shart emas.
Have to o‘tgan va kelasi zamonlarda ham qo‘llanishi
mumkin.
It was too late and we had got to walk home.
Juda kech bo‘lgan edi va biz uyga piyoda ketishga majbur bo‘ldik.
I’ll have to do this work tomorrow.
Bu ishni ertaga qilishimga to‘g‘ri keladi.
Should modal fe’li ko‘proq maslahat va nasihat
ma’nosida qo‘llanadi.
You should see a doctor.
Sen shifokorga uchrashishing kerak.
He shouldn’t work so hard.
U bunchalik qattiq ishlamasligi kerak.
Be to oldindan kelishilganlikni ifodalaydi.
We are to start tomorrow.
Biz ertaga jo‘nab ketishimiz kerak. (shunday kelishganmiz)
The students are to come at two o’clock.
Talabalar soat ikkida kelishlari kerak.
Need modallik ma’nosini asosan so‘roq va bo‘lishsiz
gaplarda ifodalab keladi.
You needn’t go there.
U yerga borishingiz kerak emas.
Dare botinish va jur’at etishni ifodalaydi.
83
I dare not to ask him to come here.
Undan bu yerga kelishni iltimos qilishga botina olmadim.
84
SO‘Z TARTIBI (TASDIQ va SO‘ROQ
GAPLAR)
WORD ORDER (POSITIVE and
NEGATIVE)
Ingliz tilida odatdagi so‘z tartibi egadan keyin fe’l,
undan keyin ravishlarning kelishidir. Teskari so‘z tartibi
fe’lning egadan oldin kelishidir. Inglizcha so‘zlarning
grammatik ma’nosi o‘zgarganda odatda ularning shakli
o‘zgarmaydi, shu boisdan ingliz tili uchun so‘z tartibi juda
muhim. Ingliz tilida so‘z tartibi so‘zlarni bog‘lovchi asosiy
grammatik vositalardan biri hisoblanadi. Shu sababdan
ham ingliz tilida so‘z tartibi o‘zbek tilidagiga qaraganda
ancha qat’iy va o‘zgarmas. Bu degani shuki, gap tarkibidagi
har bir so‘z o‘z joylashuv o‘rniga ega.
Tasdiq gaplarda odatda egadan keyin fe’l, fe’ldan
keyin to‘ldiruvchi keladi. Gapda ikkita hol kelganda
(masalan payt va o‘rin hollari) ularning biri to‘ldiruvchidan
keyin, ikkinchisi gapning boshida kelishi mumkin.
to‘ldiruvchi hol Ega kesi
m
p
re
d
-
log-
siz
vositasiz
vositali
va
predlogli
harakat tarzi o‘rin payt
at
home
every
week.
She
I
I
Ann
We
teaches
sent
sent
got
read
me
Ann
English
a letter.
a letter
a letter
this
book
to her.
from
him. with great pleasure.
Quyidagi hollarda ega kesimdan keyin kelishi mumkin:
1. There is (are) bilan boshlanadigan gaplarda:
There is a book on the table.
Stolning ustida kitob bor.
85
2. Ko‘chirma gaplarda:
“I’m tired”, said she.
“Men charchadim”, - dedi u.
3. Here, never, neither, no, no sooner … (than),
hardly … (when) only ravishlari bilan.
Never in my life have I seen such a film.
Hayotimda hech qachon bunday filmni ko‘rmaganman.
Only then did I realize it.
Faqat shundan keyingina men uni amalga oshirdim.
So‘roq gaplarda so‘z tartibi bir muncha o‘zgaradi.
Umumiy so‘roq gaplar yordamchi yoki modal fe’llar bilan
boshlanadi. (do, did, am, is, are, was, were, have,
will, shall, can, must va boshqalar)
“Do you speak English?” – “Yes, I do.”
“Inglizcha gapirasizmi?” – “Ha, gapiraman.”
“Did he study History at University?” – “Yes, he did.”
“U universitetda tarixni o‘qiganmi?” – “Ha, o‘qigan.”
“Can you retell the text”? – “No, I can’t.”
“Matnni yoddan aytib bera olasizmi?” – “Yo‘q, aytib bera
olmayman.”
Maxsus so‘roq gaplar so‘roq so‘zlari bilan boshlanadi.
What do you do?
Nima qilasiz?
kesimga
Whom do you meet at the club?
Klubda kimni uchratasiz?
What do you like?
Nimani yaxshi ko‘rasiz?
to‘ldiruvchiga
Which book do you like?
Qaysi kitobni yaxshi ko‘rasiz?
How many pencils do you need?
Sizga nechta qalam kerak?
aniqlovchiga
Where do you go every day?
Har kuni qayerga borasiz?
o‘rin holiga
W
hen (
w
hat time) do you get up?
Q
achon (soat nechada) turasiz?
payt holiga
86
How well does he speak English?
U qay darajada inglizcha gapiradi?
harakat
tarziga
Why does he read badly?
Nima uchun u yomon o‘qiydi?
sabab holiga
Egaga aloqador savollar who? (kim?) what?
(nima?) so‘roq so‘zlari bilan boshlanadi va tasdiq gap
tartibida davom etadi.
Who teaches you English?
Kim sizga ingliz tilini o‘qitadi?
What helps you in your work?
Sizga ishingizda nima yordam beradi?
Alternativ (tanlov) so‘roq gaplardagi so‘zlar
tartibi umumiy so‘roq gaplardagi kabidir.
Do you know English or German?
Siz ingliz tilini bilasizmi yoki nemis tilinimi?
Ajratilgan so‘roq gaplar tasdiq gaplar kabi
boshlanadi. So‘roq gapning ikkinchi qismi yordamchi
fe’lning inkor shakli va eganing olmoshlashgan shaklidan
iborat bo‘ladi va o‘zbek tiliga “shunday emasmi” tarzida
tarjima qilinadi.
You study English, don’t you?
Siz ingliz tilini o‘rganasiz, shunday emasmi?
You are a student, aren’t you?
Siz talabasiz, shunday emasmi?
87
SIFATDOSHLAR
PARTICIPLES
Sifatdoshlar fe’lning maxsus shakllari bo‘lib, ingliz
tilida sifatdoshlarning ikki turi bor: hozirgi zamon
sifatdoshlari (Present participles) va o‘tgan zamon
sifatdoshlari (Past participles).
Hozirgi zamon sifatdoshi
Hozirgi zamon sifatdoshi yoki sifatdosh I (Participle I)
fe’l o‘zagiga -ing qo‘shimchasini qo‘shish yo‘li bilan
yasaladi.
walk – walking sleep – sleeping follow – following
speak – speaking eat – eating detect – detecting
Imlo:
Ikki va undan ortiq bo‘g‘inli “-e” ga tugovchi fe’llarga -
ing qo‘shilganda “e” harfi tushib qoladi:
give – giving become – becoming
take – taking indicate – indicating
say – saying study – studying
Fe’l o‘zagi urg‘uli unlidan keyin keluvchi undosh bilan
tugagan bo‘lsa, oxirgi undosh ikkilanadi:
run – running drop – dropping
cut – cutting stop – stopping
transfer – transferring begin beginning
O‘tgan zamon sifatdoshi
O‘tgan zamon sifatdoshi yoki sifatdosh II (Participle II)
to‘g‘ri fe’llar o‘zagiga -ed qo‘shimchasini qo‘shish yo‘li
bilan yasaladi:
work – worked last – lasted
88
walk – walked play – played
clean – cleaned apprehend apprehended
Imlo:
-e”ga tugagan fe’llarga -d qo‘shimchasi qo‘shiladi:
move – moved convince – convinced
save – saved observe – observed
receive – received indicate – indicated
Undoshdan keyin keluvchi “y” harfiga tugagan fe’lga -
ed qo‘shimchasi qo‘shilganda “y” harfi “i”ga almashadi:
study – studied bury – buried
identify – identified satisfy – satisfied
Fe’l o‘zagi urg‘uli unlidan keyin keluvchi undosh bilan
tugagan bo‘lsa, oxirgi undosh ikkilanadi:
omit – omitted drop – dropped
pit – pitted stop – stopped
transfer – transferred occur – occurred
Noto‘g‘ri fe’llarning o‘tgan zamon sifatdoshlari mazkur
qo‘llanmaga ilova qilingan noto‘g‘ri fe’llar ro‘yxatida
berilgan.
Sifatdoshlarning ishlatilishi
Sifatdoshlar fe’llarning zamon shakllarini yasashda
ishlatilishi yoki sifat bo‘lib kelishi mumkin.
1. Hozirgi zamon sifatdoshi be fe’lidan keyin davomli
zamonlarni hosil qilish uchun ishlatiladi (hozirgi
davomli zamon, o‘tgan davomli zamon, kelasi
davomli zamon mavzulariga qarang).
2. O‘tgan zamon sifatdoshi have fe’lidan keyin natijali
zamonlarni yasash uchun ishlatiladi (hozirgi natijali
zamon, o‘tgan natijali zamon, kelasi natijali zamon
mavzulariga qarang).
3. O‘tgan zamon sifatdoshi o‘timli fe’llarning majhul
89
nisbatini yasashda ishlatiladi (majhul nisbat mavzusiga
qarang).
4. Hozirgi zamon sifatdoshi sifat bo‘ib kelganda u
ifodalagan ish-harakat asosiy fe’l ifodalagan ish-harakat
bilan bir vaqtda sodir bo‘layotganini bildiradi:
The man walking down the street seems tired.
Ko‘chada ketayotgan kishi charchagan ko‘rinadi.
5. O‘tgan zamon sifatdoshi sifat bo‘lib kelganda u
ifodalagan ish-harakat asosiy fe’l ifodalagan ish-
harakatdan oldin sodir bo‘lganligini bildiradi:
The man, having walked for several miles, seems tired.
Bir necha mil yurib qo‘ygan kishi charchagan ko‘rinadi.
6. O‘tgan zamon sifatdoshi allaqachon sodir bo‘lgan,
lekin hozirgacha o‘sha holat yoki maqomni saqlab turgan
ish-harakatni ham ifodalashi mumkin:
The dish broken into a dozen pieces cannot be mended.
O‘nlab bo‘laklarga bo‘lingan idishni tiklab bo‘lmaydi.
7. Sifatdoshli birikmalar o‘z egasi, to‘ldiruvchisi va
ravish bilan kelishi mumkin.
Ega: bunda sifatdoshning egasi sifatida ob’yekt
kelishigidagi olmosh ishlatiladi:
We left him sleeping.
Biz uni uxlayotganida tark etdik.
To‘ldiruvchi: o‘timli fe’llardan yasalgan sifatdoshlar
vositali to‘ldiruvchi bilan kelishi mumkin:
Finding the course too difficult, Penny decided to drop it.
Kursning juda qiyinligini bilib, Penni uni tashlashga qaror qildi.
90
GERUND
GERUNDS
Gerund fe’lning shaxssiz shakli bo‘lib, uni fe’lning
otlashgan shakli deb atash ham mumkin. Gerund har
qanday fe’lning o‘zagiga “-ing” qo‘shimchasini qo‘shish
orqali yasaladi. O‘zbek tilida fe’lning bunday shakli so‘z
o‘zagiga -sh, -ish, -moq qo‘shimchalaridan birini
qo‘shish orqali yasaladi.
Masalan: read + ing, study + ing, work + ing
(o‘qish, o‘rganish, ishlash). Gerund fe’lning hozirgi zamon
sifatdosh (present participle) shakli bilan bir xil yasaladi.
Running is useful for health (gerund).
Yugurish sog‘liq uchun foydali.
The smoking boy is my friend ( participle).
Chekayotgan bola mening do‘stim.
Ba’zi fe’l o‘zaklariga -ing qo‘shimchasini qo‘shishda
ayrim imlo o‘zgarishlari sodir bo‘ladi.
write+ing – writing
take+ing – taking
come+ing – coming
put+ing – putting
run+ing – running
swim+ing – swimming
tie+ing – tying
die+ing – dying
lie+ing – lying
Gerund har qanday otlar kabi predloglardan keyin
qo‘llanish xususiyatiga ega.
I thanked her for giving me the dictionary.
Menga lug‘at berganligi uchun unga minnatdorchilik bildirdim.
Fred confessed to stealing the jewels.
Fred qimmatbaho toshlarni o‘g‘irlaganini tan oldi.
Gerund egalik kelishigidagi otlar va egalik olmoshlari
91
bilan ishlatilishi mumkin.
They objected to Helen’s taking part in this expedition.
Ular Helenning ushbu ekspeditsiyada ishtirok etishiga qarshilik
qilishdi.
He insisted on their sending the goods by train.
U mollarni poyezdda jo‘natish fikrida turib oldi.
Gerund gaplarda quydagi vazifalarda keladi:
1. Predlogli to‘ldiruvchi:
She is fond of reading.
U o‘qishni yaxshi ko‘radi.
We succeeded in finishing our work in time.
Biz ishimizni o‘z vaqtida yakunlashga erishdik.
2.Aniqlovchi (ko‘p hollarda otdan keyin of predlogi
bilan):
There are different ways of doing it.
Buni amalga oshirishning turli yo‘llari mavjud.
We have no objection to apprehending the criminal.
Jinoyatchini qo‘lga olishga hech qanday qarshiligimiz yo‘q.
3. Hol (turli predloglar bilan):
After saying this he left the room.
Shuni aytgach, u xonadan chiqib ketdi.
He improved his pronunciation by reading aloud every
day.
U har kuni baland ovozda o‘qish yo‘li bilan o‘z talaffuzini
yaxshiladi.
He left Tashkent without leaving his address.
U o‘z manzilini qoldirmasdan Toshkentdan jo‘nab ketdi.
4. Ega vazifasida:
Smoking is harmful for health.
Chekish sog‘liq uchun zararli.
5. Kesim vazifasida:
Her favourite occupation is skating.
92
Uning sevimli mashg‘uloti chang‘ida uchish.
6. Vositali to‘ldiruvchi vazifasida:
He suggested discussing this question at the conference.
U bu masalani konferensiyada muhokama qilishni taklif etdi.
Gerund noaniq va perfekt (tugal) shakllariga ega.
He is proud of winnig the chess tournament.
U shaxmat bo‘yicha bellashuvda g‘olib bo‘lishlikdan faxrlanadi.
(noaniq)
He is proud of having won the first place in the chess
tournament.
U shaxmat bo‘yicha bellashuvda g‘olib bo‘lganidan faxrlanadi.
(tugal)
O‘timli fe’llardan yasalgan gerundlar oddiy va majhul
nisbatlarda kelishi mumkin.
Active Passive
Indefinite asking being asked
Perfect having asked having been asked
He likes asking questions.
U savol berishni yaxshi ko‘radi.
He likes being asked questions.
Unga savol berishlarini yaxshi ko‘radi.
A burglar entered the room without noticing housekeeper.
O‘g‘ri uy egasini payqamay xonaga kirdi.
A burglar entered the room without being noticed by
anybody.
O‘g‘ri hech kimga sezdirmasdan xonaga kirdi.
Gerunddan keyin ravish kelishi mumkin:
He likes walking quickly.
U tez yurishni yaxshi ko‘radi.
The teacher insists on the boy’s reading slowly.
O‘qituvchi bolaning sekin o‘qishini talab qiladi.
93
PREDLOGLAR
PREPOSITIONS
Payt predloglari at in on
at 3.15 a.m.
tungi 3.15 da
on
Marc
h
23.
23 martda tug‘ilgan.
My sister was born
Singlim
in 1990.
1990 yilda
The inspector arrived at nine o’clock.
Inspektor soat to‘qqizda yetib keldi.
He usually comes home at midnight.
U uyga odatda yarim tunda keladi.
Lekin soat so‘ralganda at tushib qoladi.
At what time …? emas, ‘What time?’ deb so‘rash
kerak:
What time are you going out this evening?
Bugun kechqurun soat nechada chiqib ketasiz?
at predlogi quyidagi so‘zlar bilan qo‘llanib, o‘zbek tiliga
o‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasi “-da” orqali tarjima
qilinadi:
at night
tunda
I don’t like going out at night.
Tunda tashqariga chiqishni
yoqtirmayman.
at Christmas (at
Easter)
Rojdestvoda (hayitda)
We give them presents at
Christmas.
Rojdestvoda ularga sovg‘alar berdik.
at the moment (at
present)
ayni paytda (hozir)
I am free at the moment.
Ayni paytda (hozir) bo‘shman.
at the same time
bir vaqtda
Bob and Dick arrived at the same
time.
Bob va Dik bir va
q
tda
y
etib kelishdi.
94
at the age of
yoshida
I left school at the age of 17.
Men 17 yoshimda maktabni
tamomladim.
at the beginning of …
... (-ning) boshida
We are going away at the
beginning of December.
Dekabrning boshida biz jo‘nab
ketyapmiz.
at the end of …
... (-ning) oxirida
There was a bank at the end of
the street.
Ko‘chaning oxirida bank bor edi.
on predlogi oy va hafta kunlari oldidan ishlatiladi:
on April 15
15 aprelda
on Friday(s)
juma kun(lar)i
on Monday evening(s)
dushanba kun(lar)i
kechqurun
on Tuesday afternoon(s)
seshanba kun(lar)i kunduzi
on Christmas Day
but at Christmas
Rojdestvo kunida
lekin, Rojdestvoda
on Thirthday night(s)
payshanba kun(lar)i tunda
I am usually busy on Monday mornings.
Men odatda dushanba kunlari ertalab band bo‘laman.
This bank doesn’t work on Fridays.
Bu bank juma kunlari ishlamaydi.
in predlogi quyidagi so‘zlar bilan ishlatiladi:
in May
mayda
in 2003
2003 yilda
in (the) summer
(shu) yozda
in the 21
st
century
XXI asrda
in the 1990s
1990 yillarda
in the Middle Ages
O‘rta asrlarda
in the morning(s)
ertalab(lari)
in the afternoon(s)
kunduz kun(lari)
in the evening(s)
kechqurunlari
Our summer examinations usually begin in May.
Yozgi imtihonlarimiz odatda mayda boshlanadi.
He entered the National University in 2003.
U Milliy universitetga 2003 (yil)da kirgan.
95
In the evenings she usually watches TV.
Kechqurunlari u odatda televizor ko‘radi.
last (o‘tgan) va next (kelasi) so‘zlari oldidan
predloglar (at / on / in) qo‘yilmaydi.
See you next Friday.
Kelasi jumada uchrashguncha.
They got married last winter.
Ular o‘tgan qishda turmush qurishgan.
in predlogi “-dan keyin” ma’nosida ham ishlatiladi.
He'll be back in a few minutes.
U bir necha daqiqadan keyin qaytadi.
The house will be ready in a month.
Uy bir oydan keyin bitadi.
Bunday birikmalarga in six month time, in a
week’s time kabi time so‘zini qo‘shib ishlatish ham
mumkin:
They are leaving in 2 week’s time.
Ular 2 haftadan keyin ketishadi.
in predlogi “ichida”, “davomida” ma’nosida ham
ishlatilib, o‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasi “-da” vositasida
tarjima qilinishi mumkin.
I learned to drive in four weeks.
Men mashina haydashni to‘rt haftada o‘rgandim.
before after during while
before (-dan) oldin
before the lesson
darsdan oldin
before the film
filmdan oldin
Before the lesson he brought to the classroom some text-
books from the reading hall.
96
Darsdan oldin u sinfga o‘quv zalidan bir nechta darslik olib keldi.
after (-dan) keyin
after the film
filmdan keyin
after the lesson
darsdan keyin
After the lesson he went to the library.
Darsdan keyin u kutubxonaga ketdi.
We were tired after our visit to the museum.
Muzeyga qilgan sayohatimizdan keyin charchagan edik.
Before va after predloglaridan keyin ko‘pincha “-ing
qo‘shimchasini olgan fe’l keladi.
I always have breakfast before going to work (before I go
to work).
Ishga ketishimdan oldin doim nonushta qilaman.
I started work after reading the newspaper (after I read
the newspaper).
Gazetani o‘qib bo‘lgach ishni boshladim.
during “paytida”, “vaqtida”, “davomida” kabi
ma’nolarda ishlatilib, undan keyin faqat ot turkumiga
mansub so‘z keladi.
during the lesson
dars paytida
during the film
film davomida
I fell asleep during the movie.
Film paytida men uxlab qoldim.
Don’t make noise during the lesson.
Dars paytida shovqin qilmang.
We met a lot of interesting people during our vacation.
Ta’til davomida biz ko‘p qiziqarli kishilar bilan uchrashdik.
while predlogi “paytida”, “vaqtida”, “davomida” kabi
ma’nolarda ishlatilib, undan keyin ega yoki fe’l turkumiga
mansub so‘z keladi. O‘zbek tiliga odatda “-yotgan paytda”
97
yoki “-yotganida” yohud “-yotib” tarzida tarjima qilinadi.
while he is eating
u ovqatlanayotganida / ovqatlanayotgan paytida / ovqatlanayotib
while we were on vacation
ta’tildaligimizda / ta’tildalik vaqtimizda
My father likes reading newspaper while he is eating.
Otam ovqatlanayotganida gazeta o‘qishni yaxshi ko‘radi.
We met a lot of interesting people while we were on
vacation.
Ta’tildaligimizda biz ko‘p qiziqarli kishilar bilan uchrashdik.
I fell asleep while I was watching TV.
Televizor ko‘rayotib uxlab qoldim.
from … to … until (till) for since
from … to … -dan ...-gacha:
We work from Monday to Saturday.
Biz dushanbadan shanbagacha ishlaymiz.
He lived in Britain from 1985 to 1993.
U Britaniyada 1985 yildan 1993 yilgacha yashagan.
until yoki till -gacha:
until (till) Friday
jumagacha
until (till) winter
qishgacha
until (till) I come
kelgunimcha
We’ll stay here until Friday.
Jumagacha shu yerda bo‘lamiz.
Wait here till I come.
Kelgunimcha shu yerda kut.
“How long will you be away?” “Until (till) Sunday.”
“Qachongacha safarda bo‘lasiz?” “Yakshanbagacha.”
for predlogi davomida ma’nosini ifodalaydi va
muayyan vaqtni ifodalovchi so‘zdan oldin qo‘yiladi.
Ko‘pincha o‘zbek tiliga tarjima qilinmaydi:
98
for a week
bir hafta (davomida)
for 10 years
o‘n yil (davomida)
for a long time
uzoq vaqt/muddat (davomida)
Ted will wait for ten minute; then he will leave.
Ted o‘n minut kutadi; keyin ketadi.
He waited for an hour.
U bir soat kutdi.
He stayed with us for a week.
U biz bilan bir hafta turdi.
I have lived in this house for 24 years.
Men bu uyda 24 yil yashaganman.
Mazkur predlog go (bormoq), come (kelmoq),
last/continue (cho‘zilmoq) kabi fe’llardan keyin kelsa, “-
ga” qo‘shimchasi vositasida tarjima qilinadi.
He is going away for a few days.
U bir necha kunga ketyapti.
Next time she will come for a week.
Keyingi safar u bir haftaga keladi.
The coference lasted for three days.
Konferensiya uch kunga cho‘zildi.
for predlogi Present Perfect zamonidagi fe’ldan keyin
kelganda “-dan beri” tarzida ham tarjima qilinishi mumkin.
This tree has been here for two hundred years.
Bu daraxt ikki yuz yildan beri shu yerda turibdi.
for predlogi belgilangan yoki tayinlangan vaqtni ham
ifodalashi mumkin. Bunda u o‘zbek tiliga jo‘nalish kelishigi
qo‘shimchasi “-ga” vositasida tarjima qilinadi.
The judge has appointed the hearing of the case for 3:00.
Sudya ishni eshitishni (soat) 3:00 ga belgilagan.
since predlogidan keyin biror muddatni ko‘rsatuvchi
99
so‘z keladi va o‘sha muddatdan hozirgacha bo‘lgan vaqt
tushuniladi. O‘zbek tiliga “-dan beri (boshlab)” tarzida
tarjima qilinadi.
since Friday
jumadan beri
since 1998
1998 yildan beri
since the morning
ertalabdan beri
Gapda since predlogi odatda Present Perfect (have
been / have done / have seen) zamonidagi fe’l bilan keladi.
I haven’t seen Pete since Sunday.
Men Pitni yakshanbadan beri ko‘rmadim.
My parents have been married since 1980.
Ota-onam 1980 yildan beri turmush qurib kelishadi.
It has been raining since the morning.
Ertalabdan beri yomg‘ir yog‘yapti.
Makon va harakat predloglari
Quyidagi predloglarning ko‘pchiligi gapning
mazmuniga qarab ham makon, ham harakatga nisbatan
qo‘llanishi mumkin.
above
tepasida, -dan balandda
in front of
oldida
across
narigi tomonida, u betida
inside
ichida
against
qarshi
inside of
-ning ichida
along
bo‘ylab
in the middle of
-ning o‘rtasida
alongside
yonma-yon, yonida
into
-ga, ichiga
among
orasida
near
y
a
q
inida
100
around
atrofida
next to
-dan keyingi, -ning
yonida(gi)
at
-da, yonida
off
-dan
away from
-dan uzoqda, olisda
on
-da, ustida
before
oldin
opposite
ro‘parasida
behind
orqasida
out
tashqari(ga)
Below
-dan pastda, quyida
out of
-dan tashqari(ga)
beneath
tagida
outside
tashqarida
beside
yonida
over
ustidan
between
orasida
past
oldidan
beyond
-dan tashqarida
round
atrofida
by
yonida
through
orqali
by (the edge/side of)
(qirg‘oq) bo‘ylab, tomondan
throughout
-da
down
ish-harakatning pastga
yo‘nalganligini ko‘rsatadi
to
-ga
far (away) from
-dan uzoqda
towards
-ga, -ga qarab, tomonga
from
-dan
under
tagida
in
-da, ichida
underneath
tagida
in back of
orqasida
up
ish-harakatning yuqoriga
yo‘nalganini bildiradi.
Yuqoridagi lug‘atda of bilan berilganlaridan tashqari,
boshqa predloglardan keyin of predlogi ishlatilmaydi, ya’ni
101
off of yoki behind of tarzida qo‘llash mumkin emas.
Mazkur predlog qo‘yilishi ham, qo‘yilmasligi ham mumkin
bo‘lgan holatlarda, uni ishlatmagan ma’qul.
Ko‘pchilik predloglar ravish vazifasida ham qo‘llanadi,
lekin hammasi emas. Ba’zi predloglarning ravish shakli
boshqa predlogni talab qilishi mumkin. Masalan, away
yoki far ravishlardir, lekin away from va far from
predloglardir.
Shirley is waiting outside the door.
Shirli eshik orqasida (tashqarisida) kutyapti (predlogli birikma).
Shirley is waiting outside.
Shirli tashqarida kutyapti (ravish).
Ba’zi ravishlar predloglarga juda o‘xshab ketadi, lekin
ularni aynan bir xil deb bo‘lmaydi:
The taxi was waiting near the hotel.
Taksi mehmonxona yonida kutayotgan edi (predlogli birikma).
The taxi was waiting nearby.
Taksi yaqin atrofda kutayotgan edi (ravish).
Quyidagi predlogli turg‘un birikmalarni eslab qoling:
Harriet lives
Xarriyet yashaydi
in Denver.
Denver (shahri)da
in Colorado.
Kolorado (shtati)da
on Green Avenue.
Grin Avenyu (ko‘chasi)da
at 261 Green Avenue.
Grin Avenyu (ko‘chasi), 261 (uy)da
in Room or Apartment 210-A
210-maxsus xona
y
oki xonadonda
102
Harriet’s friend lives
Xarriyetning do‘sti
yashaydi
in Canada.
Kanadada
at/away from home.
uyida/uyidan uzoqda
on a farm.
fermer xo‘jaligida
in an apartment, house, student
hostel.
xonadonda, uyda, talabalar
yotoqxonasida
in poverty, wealth, a city, a suburb
kambag‘al(-chilikda), badavlat,
shaharda, shahar atrofida
The plane landed
Samolyot qo‘ndi
in the South, West.
shimolga, g‘arbga
in Chicago.
Chikagoga
at O’Hare Airport.
Ou Hare aeroportiga
at the Chicago Airport.
Chikago aeroportiga
Harriet lives at 261 Green Avenue, Denver, Colorado.
Xarriyet Kolorado (shtati), Denver (shahri), Grin Avenyu
(ko‘chasidagi) 261 (uy)da yashaydi.
The plane landed at O’Hare Airport, Chicago.
Samalyot Chikago (shahridagi) Ou Xare aeroportiga qo‘ndi.
We are going to visit my cousin in Denver.
Biz Denverdagi jiyanimni ko‘rgani ketyapmiz.
He is
U
in college.
kollejda.
at the university.
universitetda.
We are going
Biz
across the forest.
o‘rmonni kesib o‘tyapmiz.
across the Mississippi River.
Mississipi daryosini kesib o‘tyapmiz.
across the desert.
cho‘lni kesib o‘t
y
a
p
miz.
103
Their house is
(situated)
Ularning uyi
(joylashgan)
on the beach.
qirg‘oqda.
on the ocean.
okeanda.
at the shore.
sohilda.
in the mountains.
tog‘da.
on the river, bay, lake.
daryoda, ko‘rfazda, ko‘lda.
in the desert.
cho‘lda.
on the plains.
dashtda.
Between predlogi joylashuv ikki nuqtaga nisbatan
olinganda ishlatiladi. Among predlogi esa, joylashuv
ikkitadan ortiq nuqtaga nisbatan olinganda qo‘llanadi:
Our house is between the house of the Andersons and the
house of the Simpsons.
Bizning uyimiz Andersonlarning uyi va Simpsonlarning uyi
o‘rtasida joylashgan.
My car is parked among hundreds in the parking lot,
between Joe’s car and Cliff’s car.
Mening mashinam to‘xtash joyidagi yuzlab avtomobillar ichida,
Joyning va Klifning mashinalari o‘rtasida.
To predlogi ba’zi iboralarda yo‘nalishni bildiradi.
Perpendicular to
-ga perpendikular
horizontal to
-ga gorizontal
to the north, south, east, west
shimolga, janubga, sharqqa, g‘arbga
next to
-dan keyingi
lekin, north, south, east, west of the library
kutubxonaning shimoli, janubi, sharqi, g‘arbi
104
Eslatma: kompas tomonlarini ifodalovchi qo‘shma
so‘zlar qo‘shib yoziladi.
northeast
shimoli sharq
southeast
janubi sharq
northwest
shimoli g‘arb
southwest
janubi g‘arb
Kompas tomonlarni ifodalovchi so‘zlar yo‘nalishini
ifodalaganda kichik harf bilan yoziladi.
Makon va harakatni ifodalovchi predloglar qaysi biri
ekanligi haqida ma’lumot beradi. Quyidagilar ravishli
birikmalar bo‘lib, ot yoki olmoshdan keyin keladi.
The buses in the city run every ten minutes.
Shahar avtobuslari har o‘n minutda yuradi.
The houses on the bay were damaged by the hurricane.
Ko‘rfazdagi uylar dovuldan zarar ko‘rdi.
105
BOG‘LOVCHILAR
CONJUNCTIONS
Bog‘lovchilar fikrlar va gapdagi grammatik bo‘laklarni
o‘zaro bog‘laydi. Gaplarni to‘g‘ri tuzish va fikrlarni aniq
ifodalash uchun bog‘lovchilarning turlarini bilish kerak.
Hozirgi zamon ingliz tilidagi bog‘lovchilar uch turga
bo‘linadi: teng bog‘lovchilar (coordinating
conjunctions), juft bog‘lovchilar (correlative
conjunctions), ergashtiruvchi bog‘lovchilar
(subbordinating conjunctions).
Teng bog‘lovchilar
Teng bog‘lovchilar bir xil grammatik kategoriyadagi
ikki va undan ortiq so‘z, ibora yoki gaplarni bog‘laydi.
And, but, or, nor, for, so, yet, and/or teng
bog‘lovchilar hisoblanadi.
Eslatma: for, so va yet bog‘lovchilari gapda boshqa
vazifalarda ham kelishi mumkin.
And bog‘lovchisi qo‘shish yoki qo‘shimcha qilishni
ifodalaydi. Qo‘shishni ifodalaganda “-ga” qo‘shimchasi
bilan, boshqa holatlarda “va”, “bilan”, “hamda” so‘zlari
bilan o‘zbek tiliga tarjima qilinadi.
Two and four make six.
Ikkiga to‘rt (qo‘shilsa) olti bo‘ladi.
Rise and potatoes are common foods.
Guruch va kartoshka doimiy yemishlardir.
But ziddiyatni ifodalaydi va o‘zbek tiliga “ammo”,
“lekin”, “biroq” so‘zlari bilan tarjima qilinadi.
Two and four make six, but two and three make five.
Ikkiga to‘rt olti bo‘ladi, lekin ikkiga uch besh bo‘ladi.
Many trees lose their leaves in winter, but evergreen trees
106
do not.
Qishda ko‘pchilik daraxtlar barglarini to‘kadi, lekin doimiy yashil
daraxtlar to‘kmaydi.
Or tanlash yoki ajratishni ifodalaydi va o‘zbek tiliga
“yoki”, “yo”, “yohud” kabi bog‘lovchilar vositasida tarjima
qilinadi.
Two and four or five and one make six.
Ikkiga to‘rt yoki birga besh olti bo‘ladi.
Today travellers go by plane or by bus.
Bugun sayyohlar samolyot yoki avtobusda ketadilar.
They had enough money for eggs or bread, but not enough
for both.
Ularda tuxum yoki non uchun yetarli pul bor edi, lekin ikkalasi
uchun emas.
Nor bog‘lovchisidan oldin not yoki neither keladi va
o‘zbek tiliga “na ..., na ...” tarzida o‘giriladi.
They did not buy eggs, nor did they buy bread.
Ular na tuxum, na non sotib olishdi.
So natijani ifodalaydi va o‘zbek tiliga “natijada”,
“shunday qilib”, “shunday ekan” kabi so‘zlar bilan tarjima
qilinadi.
They did not have enough money to buy milk, so they
bought only eggs and bread.
Ularda sut sotib olish uchun yetarli pul yo‘q edi, natijada faqat
tuxum bilan non sotib olishdi.
For sababni ifodalaydi va o‘zbek tiliga “chunki”,
“uchun”, “sababli”, “boisdan” kabi so‘zlar yoki “-dan”
qo‘shimchasi vositasida tarjima qilinadi.
They bought only eggs and bread, for they did not have
enough money to buy milk.
Ular faqat tuxum va non sotib olishdi, chunki ularda sut sotib olish
uchun yetarli pul yo‘q edi yoki sut sotib olish uchun pullari yo‘qligi
uchun ular faqat tuxum bilan non sotib olishdi.
107
Yet ziddiyatni ifodalaydi va o‘zbek tiliga “lekin” va
unga ma’nodosh bog‘lovchilar bilan tarjima qilinadi.
They bought eggs and bread, yet they forgot to buy milk.
Ular tuxum bilan non sotib olishdi, biroq sut sotib olishni
unutishdi.
For va yet bog‘lovchilari og‘zaki nutqda juda kam
ishlatiladi, biroq rasmiy yozma nutqda ikkalasi ham ko‘p
qo‘llanadi.
And/or bog‘lovchilari o‘zidan keyingi so‘zning avvalgi
fikrga qo‘shimcha yoki ilova qilinganligini bildiradi. Ular
rasmiy adabiy tilda ishlatilmaydi, ammo ilmiy uslubda tez-
tez uchrab turadi:
Her letters are poorly typed. She needs a new typewriter
and/or a new secretary.
Uning harflari juda yomon bosilgan. Unga yangi yozuv mashinkasi
va/yoki yangi kotiba kerak.
The glassware is not clean. He needs a new dishwasher
and/or better procedures.
Shisha idishlar toza emas. Unga yangi idish yuvish mashinasi
kerak yoki ishni yaxshiroq bajarish kerak.
And bog‘lovchisi gap egasining bo‘laklarini
bog‘layotgan bo‘lsa, fe’lni ko‘plikda qo‘llash kerak.
The boys and their father are going together.
Bolalar va ularning otasi birga ketishyapti.
Or yoki nor gap egasi qismlarini bog‘layotgan bo‘lsa,
kesim o‘ziga yaqinroq turgan ega bo‘lagi bilan moslashadi.
Neither the boys nor their father is going.
Na bolalar, na ularning otasi ketyapti.
Neither Father nor our uncle nor the boys are going.
Na otamiz, na amakimiz, na bolalar ketishyapti.
Teng bog‘lovchilar ikki bosh gapni bog‘lab kelganda
bog‘lovchidan oldin vergul qo‘yiladi. Lekin teng bog‘lovchi
ikki so‘zni, iborani yoki ergash gaplarni bog‘lab kelganda
vergul qo‘yilmaydi.
108
They bought bread and milk, but they forgot to buy eggs.
Ular non sotib olishdi, lekin tuxum sotib olishni unutishdi.
They had enough money for eggs and bread or for eggs and
milk.
Ularda tuxum bilan nonga yoki tuxum bilan sutga yetadigan pul
bor edi.
Juft bog‘lovchilar
Hozirgi zamon ingliz tilida ishlatiladigan juft
bog‘lovchilar quyidagilardir:
both . . . and
va . . . (har) ikkalasi /ham . . . ham
either . . . or
yo . . . yo
not only . . . but also
nafaqat . . . balki . . . ham
neither . . . nor
na . . . na
Juft bog‘lovchilar teng turuvchi grammatik
qurilmalardan keyin keladi.
Both the parents and the children enjoyed the program.
Ota-onalar ham, bolalar ham dasturni miriqib tamosho qildilar.
Neither the parents nor the children enjoyed the program.
Na ota-onalar, na bolalar dasturni miriqib tomosho qildilar.
Not only the parents but also the children enjoyed the
program.
Nafaqat ota-onalar, balki bolalar ham dasturni miriqib tamosho
qildilar.
Either the parents or the children will attend, but not both.
Yo ota-onalar, yo bolalar qatnashadilar, lekin ikkovlari emas.
Ergashtiruvchi bog‘lovchilar
Ergashtiruvchi bog‘lovchilar tobe gaplardan oldin
keladi. Bosh (mustaqil) gapdagi fikr tobe gap orqali
izohlanishi yoki tushuntirilishi mumkin. Ravish ergash
gaplar ergashtiruvchi bog‘lovchilar bilan kiritiladi.
Ergashtiruvchi bog‘lovchilar teng bog‘lovchilardan ko‘p
109
jihatlari bilan farqlanadi:
1. Ergashtiruvchi bog‘lovchi bilan boshlanuvchi tobe
gap alohida gap sifatida ajratilmaydi. Agar alohida gap
sifatida tinish belgisi bilan ajratilsa, xato hisoblanadi.
Mustaqil gap Mustaqil gap
The alarm clock rang.
(Qo‘ng‘iroqli) soat jiringladi.
Mark got up.
Mark (uyqudan) turdi.
Mark cooked breakfast.
Mark nonushta tayyorladi.
Mark ate breakfast.
Mark nonushta qildi.
Bosh (mustaqil) gap Ergash (tobe) gap
When the alarm clock rang,
Soat jiringlaganda
Mark got up.
Mark (uyqudan) turdi.
After Mark cooked breakfast,
Nonushtani tayyorlab bo‘lgach,
he ate it.
Mark uni yedi.
2. Ba’zi ergashtiruvchi bog‘lovchilar predloglar bo‘lishi
mumkin. Bunday hollarda gapning qurilishiga qarang,
keyin fe’lning qaysi shakli va qanday tinish belgisini
qo‘yishni hal qiling.
Predlogli birikma
Since my arrival here, I have made many friends.
Bu yerga kelganimdan beri ko‘p do‘stlar orttirdim.
Tobe gap
Since I arrived here, I have made many friends.
Bu yerga kelganimdan beri ko‘p do‘stlar orttirdim.
Because bog‘lovchisining predlog shakli because of
bo‘ladi. Bu shakllarni chalkashtirmaslik kerak. Predlogdan
keyin ot, olmosh yoki otlashgan so‘z (masalan, -ing
qo‘shimchali fe’l) keladi.
Because the alarm clock rang, Mark got up.
Soat jiringlagani uchin Mark uyg‘ondi.
Because of the ringing of the alarm clock, Mark got up.
Mark soatning jiringlashidan uyg‘ondi.
Ko‘p ishlatiladigan ergashtiruvchi bog‘lovchilar quyida-
110
gilardir:
*after how
although even though if
as except that in case
as far as in order that *till
as if once *untill
as long as rather then when
as though *since whenever
because so that where
*before sooner than wherever
-er + than though while
Yulduzcha (*) qo‘yilgan so‘zlar predlog bo‘la oladilar.
Boshqalari predlog bo‘la olmaydi.
111
SO‘Z YASOVCHI OLD
QO‘SHIMCHALAR
PREFIXES
Old
qo‘shimcha
Ma’nosi Misol Ma’nosi
a-
no-, be-, -siz,
emas
amoral
atypical
axloqsiz
tipik emas
ante-
oldin
to antedate
oldin bo‘lmoq,
oldin kelmoq
anti-
qarshi
anticlockwise
soat miliga
qarshi
arch-
oliy, bosh,
asosiy
archbishop
cherkovga oid
lavozim
auto-
avto-, o‘z
autobiography
avtobiogra-fiya
bi-
ikki
bilingual
ikki tilda gapla-
sha oladigan
by-
ikkinchi
darajali,
qo‘shimcha
by-poduct
ikkinchi
darajali
mahsulot
co-
ham-, -dosh
co-worker
xizmatdosh
contra-
qarshi
to contradict
qarshi
chiqmoq,
e’tiroz
bildirmoq
counter-
qarshi
counter clock-
wise
soat miliga
qarshi
de-
tushirish,
pasaytirish
to devalue
qiymatini
tushirmoq
dis-
no-, -siz,
aks harakat
to disagree
discontented
to disconnect
norozi bo‘lmoq
baxtsiz
uzmoq
ex-
sobiq
ex-president
sobiq prezident
fore-
old, oldindan
to foresee
oldindan
ko‘rmoq
h
yp
er-
o‘ta
h
yp
ersensitive
o‘ta sezuvchan
112
in- (il-,
im-, ir-)
no-, be-, siz-
insensitive
illegal
immoral
irreligious
hissiyotsiz
noqonuniy
axloqsiz
dinsiz
inter-
aro
iternational
millatlar aro
mal-
yomon
malformed
yomon
ishlangan,
yasalgan
mis-
xato, noto‘g‘ri
to misjudge
noto‘g‘ri fikr
yuritmoq
mono-
bir
monosyllabic
bir bo‘g‘inli
multi-
ko‘p
multistorey
ko‘p qavatli
neo-
yangi
neocolonialism
neokolonializm
non-
-maslik
nonpayment
to‘lamaslik
out-
haddan ziyod
to outgrow
haddan ziyod
o‘sib ketmoq
over-
ko‘p, ortiqcha
ustidan
to overeat
overland
ortiqcha yemoq
quruqlikdan
post-
keyingi
postwar
urushdan
keyingi
pre-
oldingi
prewar
urushdan
oldingi
pro-
tarafida,
foydasiga
pro-education
ta’lim foydasiga
proto-
birlamchi
prototype
prototip
pseudo-
qalbaki, soxta
pseudo-classic
soxta klassik
quadr-
(quadri-)
to‘rt
quadrlateral
to‘rt tomonli
re-
yangidan,
boshqatdan
to restart
yangidan
boshlamoq
semi-
yarim, nim-
semiprivate
yarim xususiy
sub-
ostki
kichikroq qism
subway
subdivision
yer osti yo‘li
bo‘linma
trans-
ko‘chish, kesib
o‘tish
transatlantic
to transform
atlantika
okeanini kesib
o‘tuvchi
shaklini butkul
o‘zgartirmoq
tri-
uch
tricycle
uch g‘ildirakli
velosi
p
ed
113
ultra-
o‘ta, haddan
tashqari
ultranationalis
m
o‘ta millatchilik
un-
aks harakatni
ifodalaydi
to uncover
ochmoq
114
SO‘Z YASOVCHI QO‘SHIMCHALAR
SUFFIXES
Sifat yasovchi qo‘shimchalar
Qo‘shim-
cha
Ma’nosi Misol Ma’nosi
-able,
-ible
-sa bo‘ladigan
teachable
reducible
o‘qitsa bo‘ladigan
qisqartirsa
bo‘ladi-gan
-al
-iy, -viy;
-ga oid
national
personal
milliy
shaxsiy
-ant
-li
tolerant
chidamli
-arian
sifatiga ega
authoritarian
avtoritar
-ative
-ga oid, aloqador
investigative
tergovga oid
-ese
-lik
Chinese
xitoylik
-esque
uslubida, -ona
Romanesque
Rimliklar
uslubida
-ful
ser-
meaningful
serma’no
-ic
-ga oid, sifatiga ega
democratic
demokratik
-ical
-iy, -viy
theoretical
nazariy
-ish
-ga mansub
(millati)
Swedish
shved
-ash
-ga o‘xshash
reddish
qizg‘ish
-ive
sifatiga ega, -ovchi
explosive
portlovchi
-less
-siz, be-
childless
bolasiz
-like
-ga o‘xshash
childlike
bolaga o‘xshash
-ous,
-eous,
-ious
sifatiga ega, -li
dangerous
suspicious
xavfli
shubhali
-some
uyg‘atuvchi,
qo‘zg‘atuvchi
fearsome
troublesome
qo‘rquv uyg‘atuv-
chi
tashvishga
soluvchi
-y
-li, bilan qoplangan
sandy
qumli, qumloq
115
Ot yasovchi qo‘shimchalar
Qo‘shim-
cha
Ma’nosi Misol Ma’nosi
-age
harakat nomi,
mavhum ot
carriege
sinkage
marriage
tashish
cho‘kish
nikoh
-an
-ning a’zosi, -ga
mansub, -chi
republican
respublikachi
-ance, -
ence
faoliyat, holat
guidance
independence
boshqarish
mustaqillik
-ancy, -
ency
faoliyat, biror
holatda bo‘lish
consultancy
constancy
maslahat berish
barqarorlik
-ant,
-ent
qiluvchi, -chi
informant
defendant
litigant
xabarchi
javobgar
sudlashuvchi
-arian
guruhiga mansub
vegetarian
authoritarian
vegetarian
avtoritar
-ation
biror ishni
bajarishdagi
maqom
domination
communication
ustunlik
aloqa
-crat
-ga mansub shaxs
democrat
bureaucrat
demokrat
byurokrat
-ee
-chi, biror
harakatni
bajaruvchi
refugee
employee
qochoq
xizmatchi
-eer
biror amalning
bajaruvchisi
auctioneer
engineer
auktsioner
injiner
-er
qiluvchi, -chi
teacher
silencer
o‘qituvchi
tovush yutgich
(glushitel)
-er
yashovchi
Londoner
Londonlik
-ery
faoliyat nomi
robbery
forgery
o‘g‘rilik,
talonchilik
qalbakilashtirish
-er
y
jamlovchi
machiner
y
uskunalar
116
-ese
-lik
Chinese
xitoylik
-ess
biror ishni
bajaruvchi ayol
actress
waitress
aktrisa
ofitsianka
-ette
kichraytirish
kitchenette
kichik oshxona
-ful
sig‘im
mouthful
cupful
qultum
(bir) stakan
-hood
-lik, maqom
falsehood
motherhood
yolg‘onlik
onalik
-ian
-ga aloqador
Parisian
Parijlik
-ing
material nomi
harakat nomi
piping
wiring
walking
quvur
sim
yurish, sayr qilish
-ion
biror ishni bajarish
confession
iqrorlik
-ism
yo‘nalish, e’tiqod,
holat
terrorism
abseteeism
terrorizm
yo‘qlik
-ite
guruh a’zosi
socialite
sotsialist
-ity
maqom, sifat
complexity
curiosity
murakkablik
qiziquvchanlik
-let
kichik, arzimas
booklet
starlet
kitobcha, buklet
yulduzcha,
mashhur bo‘la
boshlagan aktrisa
-ling
ahamiyatsiz
weakling
zaif, kuchsiz kishi
-ment
holat, harakat
treatment
government
munosabat, muo-
mala
hukumat, boshqa-
ruv
-ness
holat
seriousness
readiness
jiddiylik
tayyorlik
-or
-er ning o‘zga
shakli
survivor
o‘limdan qutilib
qolgan shaxs
-ship
holat
friendship
ownership
do‘stlik
xususiy mulk
-ster
ish bajaruvchisi
trickster
g‘irromchi
-tion, -
tion
harakat nomi,
biror holatga
kelganlik
prevention
legislation
oldini olish
qonunchilik
-y
erkalash,
hurmatlash
daddy
dadajon
117
Ravish yasovchi qo‘shimchalar
Qo‘shim
-cha
Ma’nosi Misol Ma’nosi
-ly
ravishda
closely
strictly
yaqindan
qat’iyan
-ward
tomonga; -ga qarab
homeward
backward
uy tomonga
orqaga qarab
-wise
tarzda, bo‘ylab
clockwise
soat yo‘nalishi bo‘ylab
Fe’l yasovchi qo‘shimchalar
Qo‘shim
-cha
Misol Ma’nosi
-ate regulate
activate
tartibga solmoq
faollashtirmoq
-en tighten
deafen
taranglashtirmoq
ovozini o‘chirmoq
-ify beautify
simplify
go‘zallashtirmoq
soddalashtirmoq
-ize popularize
ommalashtirmoq
118
NOTO‘G‘RI FE’LLAR RO‘YXATI
IRREGULAR VERBS
I. O‘tgan oddiy zamon va o‘tgan zamon sifatdoshi
shakllari har xil:
Infinitiv O‘tgan oddiy
zamon
O‘tgan zamon
sifatdoshi
Ma’nosi
break
choose
speak
steal
wake
broke
chose
spoke
stole
woke
broken
chosen
spoken
stolen
woken
sindirmoq
tanlamoq
gapirmoq
o‘g‘irlamoq
uyg‘onmoq
drive
ride
rise
write
drove
rode
rose
wrote
driven
ridden
risen
written
haydamoq
minmoq
ko‘tarilmoq
yozmoq
beat
bite
hide
beat
bit
hid
beaten
bitten
hidden
urmoq
tishlamoq
yashirmoq
eat
fall
forget
give
see
take
ate
fell
forgot
gave
saw
took
eaten
fallen
forgotten
given
seen
taken
yemoq
yiqilmoq
unutmoq
bermoq
ko‘rmoq
olmoq
blow
grow
know
throw
fly
draw
show
blew
grew
knew
threw
flew
drew
showed
blown
grown
known
thrown
flown
drawn
shown
esmoq
o‘smoq
bilmoq
tashlamoq
uchmoq
chizmoq,
tortmoq
ko‘rsatmo
q
119
begin
drink
swim
ring
sing
run
began
drank
swam
rang
sang
ran
begun
drunk
swum
rung
sung
run
boshlamoq
ichmoq
suzmoq
jiringlamoq
kuylamoq
yugurmoq
come
become
came
became
come
become
kelmoq
bo‘lmoq
II. O‘tgan oddiy zamon va o‘tgan zamon
sifatdoshi
shakllari bir xil:
Infinitiv O‘tgan oddiy zamon va
o‘tgan zamon sifatdoshi
Ma’nosi
cost
cut
hit
hurt
let
put
shut
cost
cut
hit
hurt
let
put
shut
baholanmoq
kesmoq
urmoq
og‘ritmoq
ruxsat bermoq
qo‘ymoq
yopmoq
lend
send
spend
build
lent
sent
spent
built
qarzga bermoq
jo‘natmoq
sarflamoq
qurmoq
lose
shoot
get
light
sit
lost
shot
got
lit
sat
yo‘qotmoq
o‘q uzmoq
olmoq
yoqmoq
o‘tirmoq
burn
learn
smell
burnt
learnt
smelt
yonmoq, yondirmoq
o‘rganmoq
hidi kelmoq,
hidlamoq
keep
slee
p
kept
sle
p
t
saqlamoq
uxlamo
q
120
feel
leave
meet
dream
mean
felt
left
met
dreamt
meant
sezmoq
tark etmoq
uchrashmoq
orzu qilmoq
anglatmoq
bring
buy
fight
think
catch
teach
brought
bought
fought
thought
caught
taught
keltirmoq
sotib olmoq
kurashmoq
o‘ylamoq
tutmoq
o‘qitmoq
sell
tell
sold
told
sotmoq
aytmoq
find
have
hear
hold
read
say
found
had
heard
held
read [red]
said [sed]
topmoq
ega bo‘lmoq
eshitmoq
ushlamoq
o‘qimoq
demoq
pay
make
paid
made
to‘lamoq
qilmoq, yaratmoq
stand
understa
nd
stood
understood
turmoq
tushunmoq
121
MUNDARIJA / CONTENTS
SO‘Z BOSHI ................................................................................3
OT / NOUN.................................................................................4
Sanaladigan va sanalmaydigan otlar .......................................4
Atoqli va tur
dosh otlar .............................................................9
Jamlovchi o
tlar.......................................................................10
Otlarda ko‘plik........................................................................10
ARTIKLLAR / ARTICLES ........................................................15
Noaniq artikl (a /
an) .............................................................16
Aniq artikl (the)......................................................................18
SON / NUMERALS ..................................................................24
Sanoq sonlar ...........................................................................24
Tartib sonlar ...........................................................................25
OLMOSHLAR / PR
ONOUNS ..................................................27
Kishilik olm
oshlari .................................................................27
Egalik olmo
shlari....................................................................29
Ko‘rsatish ol
moshlari ............................................................ 30
Birgalik olm
oshlari.................................................................32
Belgilash olmoshlari
...............................................................32
Kuchaytirish olmoshlari
.........................................................34
O‘zlik olmos
hlari ....................................................................35
Some, any, no olmoshl
ari.......................................................36
SHAXSSIZ GAPLAR / IMPERSONAL SENTENCES (IT …) . 40
THERE IS / THERE ARE KONSTRUKSIYASI /
THE CO
NSTRUCTION THERE IS / THERE ARE..............43
HAVE GOT / HAS GOT
............................................................46
SIFAT va RAVISHLARNING QIYOSIY DARAJALARI /
COMPARATIVE DEGREES of ADJ
ECTIVES and
ADVERBS ..............................................................................
49
FE’L ZAMONLARI / TENSE....................................................52
Oddiy hozirgi za
mon ..............................................................52
Oddiy kelasi zamon ................................................................56
Oddiy o‘tgan zamon................................................................57
To‘g‘ri va noto‘g
‘ri fe’llar ........................................................58
Hozirgi davomli za
mon .......................................................... 61
O‘tgan davomli zamon ...........................................................64
Kelasi davomli z
amon ............................................................66
122
Hozirgi natijali zamon........................................................... 68
O‘tgan natijali zamon ............................................................. 71
Zamonlar moslashuvi.............................................................75
FE’L NISBATLARI / VO
ICES of VERBS .................................77
Aniq nisbat..............................................................................77
Majhul nisbat..........................................................................77
MODAL FE’LLAR / M
ODALS ................................................ 80
SO‘Z TARTIBI (TASDIQ va SO‘ROQ GAPLAR) /
WORD OR
DER (POSITIVE and NEGATIVE) .................... 84
SIFATDOSHLAR / PA
RTICIPLES ..........................................87
Hozirgi zamon sifatdosh
i .......................................................87
O‘tgan zamon sifatdoshi
.........................................................87
Sifatdoshlarning ishla
tilishi.................................................. 88
GERUND / GERUNDS
............................................................ 90
PREDLOGLAR / PREP
OSITIONS...........................................93
Payt predloglari a
t in on.........................................................93
Makon va harakat predl
oglari................................................99
BOG‘LOVCHILAR / CONJUNCTIONS .................................105
Teng bog‘lovchilar ................................................................105
Juft bog‘lovchilar..................................................................108
Ergashtiruvchi bog‘lovc
hilar................................................108
SO‘Z YASOVCHI OLD QO‘SHIMCHALAR / PREFIXES.......111
SO‘Z YASOVCHI QO‘SHIMCHALAR / SUFFIXES............... 114
Sifat yasovchi qo‘shimc
halar................................................ 114
Ot yasovchi qo‘shimcha
lar ....................................................115
Ravish yasovchi qo‘shim
chalar.............................................117
Fe’l yasovchi qo‘shimch
alar ..................................................117
NOTO‘G‘RI FE’LLAR RO‘YXATI / IRREGULAR VERBS .... 118
RUSTAMOV Muhibbek Alibekovich
filologiya fanlari nomzodi;
ASRIYANS Margarita Isakovna
INGLIZ TILI GRAMMATIKASI
Muharrirlar:
B. A. Yarov, A. M. Kurganov
Texnik muharrir S. N. Yashina
Bosishga ruxsat etildi 10.05.2006. Nashriyot-hisob tabag‘i
7,5.
Adadi 100. Buyurtma 78. Narxi shartnoma asosida
124
O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi,
700197, Toshkent sh., Intizor ko‘chasi, 68